Katta yoshlilarda xayoliy fikrlashni rivojlantirish usullari, xayoliy fikrlashni rivojlantirish usullari
Psixologlar inson xayoliy fikrlash asosida qaysi kognitiv mexanizmlar yotishi haqida bahslashishda davom etmoqdalar . “Fil”, “ko’cha” yoki “do’stning yuzi” so’zlarini aytganda yoki eshitganimizda vizual xotira tufayli ongimizda tasvirlar paydo bo’ladi. Va bizga “tezlik”, “aloqa”, “mehribonlik” kabi tushunchalarning tasvirlarini yaratishga nima yordam beradi? Axir, bu so’zlar ortida aniq rasm yo’q. Ammo agar biz ushbu so’zning ma’nosini “chizishga” harakat qilsak, unda har kimning o’z chizmalari bo’lsa ham, biz bunday vazifani engishimiz mumkin.
Xayoliy fikrlash bizga yordam beradi:
- assotsiativ doiramizni kengaytirish,
- muammo yoki vazifani rasm sifatida “ko’rish”,
- uning etishmayotgan elementlarini to’ldirish,
- rasmni o’zgaruvchan sharoitlarga yoki bizning g’oyalarimizga ko’ra o’zgartiring.
Bir so’z bilan aytganda, xayoliy fikrlash bizga muammo va vazifalarni hal qilish uchun qo’shimcha imkoniyatlar beradigan vositadir.
Bunday yorqin ruhiy tasvirlar
Bizning miyamizda yaratgan tasvirlar va bu tasvirlar paydo bo’lgan haqiqiy narsalar o’rtasida farq bormi? Bu savol nafaqat olimlarni, balki voqea guvohlarini so’roq qilayotgan tergovchilarni ham qiziqtiradi. Biz eslaganimizda, tasvirlarimizga o’zimizdan, ortiqcha narsalarni qo’shamiz, lekin, aksincha, biz nimanidir sog’inamiz. Agar siz ongingizda tasvirlarni jonlantirishga harakat qilsangiz, tasavvuringiz qanchalik kuchli ekanligini tushunishingiz mumkin.
Ushbu oddiy mashqni bajarib ko‘ring: Quyidagi tasviriy rasmlarni izchil tasavvur qiling va ularning yorqinligini 10 balli shkala bo‘yicha baholang (1 – juda zaif tasvir, 2 – zaif tasvir, 3 – yorqin tasvir. 4 – juda yorqin tasvir):
- Supermarket to’xtash joyida to’xtab turgan mashina.
- Xuddi shu mashina tog’li serpantin yo’li bo’ylab harakatlanmoqda.
- Xuddi shu mashina joyidan harakatlanmoqda.
- Xuddi shu mashina, lekin teskari o’girildi.
- Xuddi shu mashina normal holatiga qaytdi.
- Xuddi shu mashina boshqa mashinani quvib o’tadi.
- U dengiz qirg’og’ida.
- Bu mashina uzoqlashmoqda va asta-sekin ko’zdan g’oyib bo’lmoqda.
- U yuqori tezlikda yuguradigan odam.
- U zulmatda faralarni yoqib ehtiyotkorlik bilan haydayapti.
Agar barcha tasvirlar yorqin bo’lsa, jami 40 ball olishingiz kerak. Agar siz 20 balldan kam ball olgan bo’lsangiz, unda tasavvurni qanday rivojlantirish haqida o’ylashingiz kerak.
“Shampan” timsolingiz nima bilan bog’liq?
Bolalarda xayoliy fikrlash rolli o’yinlar va bolalar fantaziyalari tufayli juda faol rivojlanadi. Katta yoshlilarda xayoliy fikrlashni rivojlantirish mumkinmi? 20 va undan katta yoshdagi odamlar uchun miya mashg’ulotlari haqida gapirish juda kechmi? Javob ijobiy, chunki bu davrda va 50-60 yoshgacha, kattalar miyaning yangi tuzilmalar va tasvirlarga moslashuvchan moslashishiga imkon beradigan suyuqlik intellektini rivojlantiradi.
Mana bitta foydali mashq. Ushbu mashq uchun siz o’zingizni turli xil professional rollarda tasavvur qilishingiz kerak. Professionallar har qanday hodisani o’zlarining kasbiy qiziqishlariga qarab o’rganadilar. Shunday qilib, “Shampan” kabi turli nuqtai nazardan o’rganishga harakat qiling:
- Siz sommeliersiz va siz birinchi navbatda ushbu ichimlikning ta’mi va xushbo’yligi bilan qiziqasiz. Siz sinab ko’rgan turli xil shampan vinolarining ta’mini tasavvur qiling. Ularning xushbo’y hidlarini eslang. Taqqoslang, farqlarni toping.
- Siz shampan vinosini reklama qilish va targ’ib qilish bilan shug’ullanasiz. Uning shishalari qanday ko’rinishini, ulardagi yorliqlarni, ushbu stikerlardagi tavsifni tasavvur qiling. Taqqoslang, farqlarni toping.
- Siz shampan sharobini go’zal stakanda chayqalib, porlashni xohlaydigan rassomsiz. Ushbu rasm yangi yil dasturxonida qanday ko’rinishga ega bo’ladi? Va shampan ishlab chiqaruvchilarining podvalida? Va degustatsiyada, vino yarmarkasida?
- Va nihoyat, ehtimol eng qiyin vazifa. Bir necha xil sharob turlarini aralashtirib, turli ingredientlardan shampanni yaratasiz. Tasavvur qiling-a, siz turli xil manbalardan tortib, ushbu ingredientlarni qanday aralashtirasiz va sizning ko’zingiz oldida aralashma qanday tug’iladi – kelajakdagi ichimlikning prototipi.
Shunga o’xshash mashqlarni oddiy (erdan chiqqan nihol) va murakkabroq (kema) turli xil narsalar bilan bajarish mumkin. Har safar pozitsiyani o’zgartirganingizda, tasvirni boshqacha tuzasiz. Ob’ekt bir xil bo’lib qoladi, lekin uning miyangizda tug’ilgan tasvirlari boshqacha. Foydali miya mashg’ulotlari!
Ijodiy fikrlash xizmatida
Tasavvuriy fikrlash – bu mavjud bo’lmagan haqiqatni aqliy ravishda qurish yoki boshqacha qilib aytganda, ijodiy, badiiy shaxs bo’lishga imkon beradigan vositadir . Shunday ekan, kattalarda xayoliy fikrlashni qanday rivojlantirish mumkinligi haqidagi savolga javob ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish masalasiga ham javob beradi. Bizning miyamiz osongina stereotiplarni ishlab chiqaradi – bu uning dunyoni idrok etishini ancha osonlashtiradi. Natijada biz o’zimizni stereotiplar bilan o’rab olamiz. Va bolalikdan. Misol uchun, bolalar qanday qilib uy yoki Rojdestvo daraxti chizishlariga qarang. Hatto ular jonli tasvirlar o’rniga klişelardan foydalanadilar. Kattalar esa shablon tasvirlari bilan ishlashni afzal ko’rishadi. Bunday sharoitda ijodiy qobiliyatlarni va ularning asosi – xayoliy fikrlashni qanday rivojlantirish va saqlash kerak?
Ijodkorlik usullaridan biri aglutinatsiya texnikasi – turli xil tasvirlardan olingan qismlarning aqliy aloqasi . Aynan shunday Ilon Gorynich (ilon tanasi + qush qanotlari) va tovuq oyoqlaridagi kulba paydo bo’lgan. Ushbu tamoyil bugungi kunda ilmiy fantastika doirasidan tashqariga chiqdi va, xususan, bionikada – tabiatdan olingan printsiplarga asoslangan texnik qurilmalarni yaratadigan fanda qo’llaniladi (masalan, suv osti kemasi g’oyasi delfinlar tomonidan “taklif qilingan”).
Agglyutinatsiya ko’nikmalarini rivojlantirish uchun proyektiv testlardan biri ishlatilishi mumkin. Mana uning vazifasi: “Mavjud bo’lmagan hayvonning rasmini chizish.” Ushbu vazifani sinab ko’ring. Bir muncha vaqt o’tgach, unga qayting va butunlay boshqacha chizilgan. Har safar hayvonlar tasvirlari sonini ko’paytirishga harakat qiling. Siz undan ba’zi qismlarni “qarzga olasiz”: burgutning qanotlari, qurbaqaning oyoqlari, filning quloqlari va tanasi, baliqning tarozilari …
Agar, albatta, siz ijodiy fikrlashni rivojlantirish va o’rgatishdan manfaatdor bo’lsangiz.
Fazoviy tuzilmalar qonunlari
Kognitiv psixologiya sohasidagi tajribalar shuni ko’rsatdiki, o’zaro bog’langan tasvirlar eng yaxshi takrorlanadi (va shuning uchun xotirada uzoqroq saqlanadi va eslab qolish osonroq). Shuning uchun mnemoniklarning maslahatlari juda mashhur, masalan: “Pochta qutisi yonidan o’tayotganda xatni tashlab yuborish kerakligini eslashni xohlaysizmi? Xotirangizdagi quti va xatni ulang, xatni qutiga qanday qo’yganingizning yorqin rasmini tasavvur qiling. Qolgan ishni esa miyangiz bajaradi: qutini ko‘rganingizda miyangiz xatni eslatadi”.
Shuning uchun, xayoliy fikrlashni rivojlantiradigan rasmlardan foydalanib, kattalar o’zlarini nafaqat tasvirlarni qurish qobiliyatini, balki tasavvur xotirasini ham o’rgatishadi .
Assotsiativ tasavvurni rivojlantirish uchun mashqlar, masalan, psixoanalizda ishlatilgan. Psixoanalitik mijozdan kitobdagi har qanday so’zni o’qishni so’radi, so’ngra passiv ravishda uning ongsizligini kuzatib, paydo bo’lgan tasvirlarni tasvirlab beradi.
Vaqti-vaqti bilan bepul assotsiativ seriyani ishga tushirishga harakat qiling. Qaysi tasvirdan (o’tayotgan odamning yuzi, kitobdagi so’z, gul hidi yoki musiqa ovozi) qat’iy nazar, miyangizga o’z xohishiga ko’ra vizual tasvirlar va tuzilmalarni yaratishga imkon bering. Yoqimli tasvirlarni yorqinroq, noxush tasvirlarni esa jimroq qilib, ushbu seriyani passiv ravishda kuzatib boring.
Jarayonga asta-sekin aralashing va rasmlarni o’zingizning xohishingiz bilan boshqaring –
- oshirish va kamaytirish,
- kattalashtirish va kichiklashtirish,
- rang va shaklni o’zgartirish …
Fantaziyalar bilan o’tkaziladigan ushbu mashq miya uchun foydali mashq bo’lib xizmat qiladi.
