Kuchli panjalari, o’tkir tishlari va tirnoqlari bo’lmagan odamni hayvonlar orasida g’olib qilgan miya edi. Bizning miyamiz tana vazniga ko’proq nerv hujayralariga ega va ularning zichligi boshqa tirik mavjudotlarga qaraganda ancha yuqori. Biroq, bu hujayralar nima ekanligini kam odam biladi.

Neyronlar
Neyronlar bizning miyamizning asosiy “o’yinchilari” dir.
Hamma narsani aniqroq qilish uchun ular nimadan iboratligini aytish kerak:

tana (soma),
dendritlar (kichik jarayonlar),
aksonlar (katta jarayonlar, hamma hujayralarda ham mavjud emas),
sinapslar (turli neyronlarning aksonlarining birikmasi).
Bizda 86 milliarddan ortiq neyronlar mavjud va bu faqat bitta hujayra turi emas. Funktsiya va tuzilishga ko’ra, kamida uchta turdagi neyronlar mavjud:

markazlashtiruvchi – signallarni tashqi tomondan markazga uzatadi, ular retseptor bilan akson jarayoniga ega, nerv impulsi stimuldan hujayraga o’tadi;
interneyronlar – o’zaro signallarni uzatadi, uzoq jarayonlarga ega emas, bunday neyronlarning aksariyati miyada;
markazdan qochma – ularning markazidan tashqariga signallarni yuboradi, mushak va bez hujayralariga qo’zg’alishni uzatuvchi akson jarayoniga ega.
Neyronlar qutblilik, jarayonlar soni va hatto joylashuvi bilan ham farqlanadi. Masalan, motor neyronlari orqa miyada joylashgan, Lugaro hujayralari – serebellumning interneyronlari. Va ularning xilma-xilligiga qaramay, neyronlar asab tizimining faoliyatini boshqaradigan yagona hujayralar emas.

Glial hujayralar
“Neuroglia” yunon tilidan “asab yopishtiruvchi” deb tarjima qilinishi mumkin. Ammo bu shunchaki neyronlarni moylaydigan va bog’laydigan narsa emas. So’nggi tadqiqotlar ushbu hujayralarning muhim rolini ko’rsatdi. Va ularning zichligi va ishidagi buzilishlar degenerativ kasalliklarga (autizm, nevroz, Altsgeymer kasalligi) olib keladi.

Glial hujayralarning 3 turi mavjud:

Mikrogliya miyaning “bog’bonlari” bo’lib, ortiqcha neyron sinapslarini (aksonal jarayonlar birlashadigan joylar) kesib tashlaydi. Agar bu sodir bo’lmasa, qo’zg’aluvchanlikning kuchayishi va, masalan, autizm paydo bo’ladi.
Oligodendrositlar miyaning “tyunerlari” bo’lib, aksonal jarayonlarni o’rab oladi va signallarning intensivligini tartibga soladi. Ularsiz, masalan, tovush manbasini aniqlay olmaymiz.
Astrositlar miya uchun “pit-stop buyrug’i” dir; ular neyronlarning funktsiyalarini qo’llab-quvvatlaydi, sinapslarni hosil qiladi va neyrotransmitterlarni chiqaradi. Barcha glial hujayralar orasida ular eng qiziqarli, shuning uchun ular haqida ko’proq bilib oling.
Astrositlar
Bu hujayralar miya hududiga qarab sinapslar faoliyatini 90% gacha tartibga soladi . Astrositlar asosan sinapslar orasidagi asosiy bog’lanishdir va neyronlar orasidagi signallar oqimini tartibga soladi.

Astrositlar xotiraga jiddiy ta’sir qiladi. Agar bu hujayralar hayajonlangan bo’lsa, hipokampusning (xotira markazi) ishlashi deyarli bloklanadi. Xotira esa tan olish, o’rganish va ko’nikmalarni egallash uchun asosdir. Usiz hamma narsa buziladi.

Bundan tashqari, astrositlar ma’lumotni mustaqil ravishda qayta ishlashga qodir. Ular, shuningdek, neyronlar kabi tarmoqlarni tashkil qilishlari va algebra va mantiq funktsiyalarini bajarishlari mumkin, ya’ni ular hisoblar tilida gapirishadi. Finlyandiya olimlari buni genetik jihatdan o’zgartirilgan astrositlar ustidagi testlar yordamida aniqlashga muvaffaq bo’lishdi.

Neurogliyani nima uchun o’rganish kerak?
Neyrogliya:

miyani hujayra qoldiqlaridan xalos qiladi,
uni yaxshi holatda saqlaydi
axborotni qayta ishlashni optimallashtiradi,
patogenlarni yo’q qiladi
neyron tarmoqni tartibga soladi,
uni qisman takrorlashi mumkin.
Neyroglial buzilishlar depressiyadan shizofreniyagacha bo’lgan kasalliklarga olib kelishi mumkin. Va bu hujayralarga ta’sir qilish orqali bemorlarning ahvolini engillashtirish yoki hatto kasallikni bashorat qilish va oldini olish mumkin. Biroq, bu olimlar hali o’rganmagan savollar.

Shifokorlardan tashqari, sun’iy intellekt yaratuvchilari neyrogliyaga ayniqsa qiziqishadi, chunki neyrotarmoqni modellashtirish miyani takrorlash uchun etarli emas edi.