Serotonin yoki “baxt gormoni” inson hayotida juda muhim rol o’ynaydi. Uning etishmasligi ko’pincha tashvish va depressiyaga olib keladi. Ammo miya serotoninni etarli miqdorda ishlab chiqarsa ham, bu har doim ham odamning baxtli ekanligini anglatmaydi. Keling, serotonin qanday ishlab chiqarilishini va uning ta’siri nimaga bog’liqligini aniqlaylik.

Birinchi kashfiyotlar

Serotonin birinchi marta 1935 yilda italiyalik farmakolog Vittorio Erspamer tomonidan inson oshqozon-ichak shilliq qavatida topilgan. Shundan so’ng, serotonin uzoq vaqt davomida adrenalin bilan chalkashib ketgan va vazokonstriktor gormon sifatida qabul qilingan. Faqat 1953 yilda amerikalik neyrofiziologlar Irvin Peyj va Betti Tvareg serotoninning miyada ishlab chiqarilishini ta’kidladilar. Ular bu gormon aminokislota triptofanning hosilasi va miyamizning boshqaruvchisi ekanligini aniqladilar. Uning yordami bilan nerv zanjirlari o’rtasida ma’lumot uzatiladi va asab hujayralari o’zaro ta’sir qiladi. Miya faoliyatini nazorat qilish orqali serotonin uyquga, ishtahaga, mushaklarning holatiga, odamning xarakteriga va kayfiyatiga ta’sir qiladi.

Miyadagi serotoninni qanday oshirish mumkin?

Ko’pgina tadqiqotchilar, serotonin uyquga, ishtahaga, mushaklarning holatiga, xarakterga va kayfiyatga ta’sir qiladi, degan fikrdan boshlab, hissiyotlar bilan bog’liq muammolar miyadagi ushbu modda darajasining o’zgarishi bilan bog’liq deb ta’kidlaydilar. Va miyada serotonin darajasini qanday oshirish masalasi antidepressantlarni – miyada serotonin gormoni va boshqa neyrotransmitterlarni ishlab chiqarishga yordam beradigan dorilarni buyurish orqali hal qilinadi. Rag’batlantiruvchi dorilar xuddi shunday qiladi, ammo ta’sir ko’p marta kuchliroqdir. Bundan tashqari, ular o’ziga qaram bo’lib, shaxsiyatni yo’q qilishga yordam beradi va hayotga tahdid soladi.

Serotonin ishlab chiqarish jarayoni

Bir nechta piyozni oling va ularni bir-biriga qarama-qarshi qo’ying. Ular ikkita o’zaro ta’sir qiluvchi neyron bo’ladi. Tasavvur qiling-a, bu lampalar ichida serotoninli pufakchalar hosil bo’ladi. Keyin lampochkalarni aqliy ravishda silkitish kerak. Neyronlar elektr impulsini o’tkaza boshlaydi, shundan so’ng serotoninli pufakchalar sinaptik bo’shliqqa tushadi va retseptorlarga biriktiriladi. Agar bu sodir bo’lmasa, maxsus oqsillar serotoninni olib tashlaydi.

Antidepressantlar serotonin darajasini tartibga solishga qaratilgan. Barcha dorilar boshqacha ta’sir qiladi: ba’zilari serotoninning qayta qabul qilinishini inhibe qiladi, ya’ni ular miya tomonidan allaqachon ishlab chiqarilgan narsalarni saqlaydi, boshqalari esa miyaga gormon etishmasligi bilan kurashish uchun signal beradi. Antidepressantlar ko’pincha tasodifiy ravishda buyuriladi va bu tanlov yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ko’plab psixiatriya olimlari yangi antidepressantlarni – nafaqat neyrotransmitterlar muvozanatini nazorat qila oladigan, balki ularga miyaning ta’sir qilishi kerak bo’lgan sohasini ham ko’rsatadigan dorilarni yaratishga harakat qilmoqdalar.

Ko’p serotoninga ega bo’lgan odam haqiqatan ham baxtlimi?

Kolumbiya universiteti olimi Mark Ansorj va uning hamkasblari bu da’voni rad etish uchun sichqonlar ustida tadqiqot o’tkazdilar. Birinchi guruh hayvonlari qulay sharoitda yashashdi, yaxshi ovqatlanishdi va mutlaqo sog’lom edilar. Ikkinchi guruh doimiy qo’rquvda edi. Antidepressantlar har kimga sinovdan o’tkazildi, ular turli yo’llar bilan harakat qilishdi: sog’lom sichqonlar xotirjam va hayotdan mamnun edi, ikkinchi guruhda vahima paydo bo’ldi. Ma’lum bo’lishicha, serotonin turli neyronlarga ta’sir qiladi. Baxtli sichqonlarda yuqori dorsal yadrodagi faollik yo’qolgan, charchagan sichqonlarda esa, aksincha, kuchaygan.

Yuqori darajadagi serotonin har doim ham odamlarni baxtiyorlik holati bilan ta’minlamaydi. Tadqiqotlarga ko’ra, ijtimoiy fobiya va anksiyete kasalliklaridan aziyat chekadigan odamlarda serotonin darajasi yuqori. Shuning uchun serotoninni faqat kerakli vaqtda baxt gormoni deb atash mumkin. Uning psixologik ta’siri ta’sir qiladigan neyronlarning turiga bog’liq. Bu serotonin haqidagi haqiqat.

Miyani serotonin ishlab chiqarishga qanday o’rgatish kerak?

Aksariyat hollarda, agar serotonin etarli miqdorda ishlab chiqarilsa, odam kuch-quvvat, harakat qilish istagi va o’ziga ishonchni his qiladi. Shunga ko’ra, serotonin qancha ko’p bo’lsa, o’zini o’zi anglash imkoniyati shunchalik ko’p.

Miyadagi serotoninni nima oshiradi:

• Oziq-ovqat maxsulotlari. Qovoq, qattiq pishloq, qaynatilgan tuxum, tvorog, yasmiq – bular serotonin moddasi bo’lgan ovqatlardir. Bunga quritilgan o’rik, o’rik va dengiz o’tlari ham kiradi.
• Yaxshi niyat, Yaxshi orqu; yaxshi tush. Qanchalik yaxshi uxlasangiz, shunchalik hushyor bo’lasiz. Bu tanangiz uchun antidepressant ishlab chiqarishni osonlashtiradi.
• Shakarni kamaytirish. Shakarga bo’lgan kuchli ishtiyoq serotonin etishmasligidan dalolat beradi, ammo shirinliklar tarkibidagi tez karbongidratlar faqat qisqa vaqt ichida gormon ishlab chiqarishni rag’batlantiradi. Murakkab uglevodlarga (sabzavot, meva, don) ustunlik berish yaxshidir.

O’zingizni ishonchli his qilish, harakat qilish va muvaffaqiyatga erishish uchun siz nafaqat baxt gormonlarining etarli darajasiga ega bo’lishingiz kerak. Shuningdek, miyaning intellektual qobiliyatlarini, uning kognitiv funktsiyalarini rivojlantirish kerak. Bepul Vikium veb-seminarida hayotingizni tubdan o’zgartirish uchun miyangizni jonlantirishingiz mumkin . Boshingizdagi tartibsizlikdan xalos bo’lishni, yaqinlaringiz bilan munosabatlarni yaxshilashni yoki karerangizda ko’tarilishni xohlaysizmi? Buni qanday qilishni vebinarda bilib olasiz. Siz fikringizni qanday o’zgartirish, fikrlash jarayoni samaradorligini oshirish va hayotingizning barcha sohalarida muvaffaqiyatga erishish bo’yicha muhim ko’rsatmalar olasiz.