
Shunday qilib, yozuvchi Vera Inber o’zining “Oyning o’limi” hikoyasida xotira psixologiyasida yuzaga keladigan metamorfozalarni tasvirlab berdi. Bizning xotiramizda saqlanadigan xotiralar o’zgarmasdir. Ular nafaqat so’nibgina qolmay, balki ilgari mavjud bo’lmagan butunlay yangi tafsilotlarga ham ega bo’lishlari mumkin. Ma’lumki, xotira xatolari sud jarayonlarida bir necha bor tushunmovchiliklarga olib kelgan.
O’nlab yillar davomida xotira muammolari bilan shug’ullangan va guvohlarning yolg’on xotiralariga asoslanib, adolatsiz hukm chiqarilgan hollarda bir necha bor guvoh va ekspert bo’lgan Elizabet Loftusning e’tiborini shu narsa tortdi. U haqiqatda mavjud bo’lmagan xotiralardagi tafsilotlar qayerdan kelganiga hayron bo’ldi. Nima uchun odamlar sodir bo’lmagan narsalarni eslab qolishadi yoki ular qanday sodir bo’lganidan butunlay boshqacha voqealarni eslashadi? Boshqacha qilib aytganda, xotira aslida qanday ishlaydi va “noto’g’ri xotiralar” qaerdan keladi.
“SOXTA XOTIRALAR” QANDAY YARATILADI
1. Bizning xotiramiz “qayta yozilishi” mumkin
Bir qator eksperimentlardan so’ng Loftus xotiralarni kimningdir ongiga singdirish mumkinligini aniqladi. Misol uchun, biror voqeadan so’ng darhol odamga ataylab noto’g’ri ma’lumot berilganda yoki unga o’tmish haqida etakchi savollar berilsa.
Loftus tomonidan o’tkazilgan tajribalardan birida sub’ektlarga yo’l-transport hodisalari fotosuratlari ko’rsatildi. Ularni ko’rib chiqqandan so’ng, eksperimentator savollar berdi. Bir guruhdan oddiygina eslab qolgan zararlarni sanab berish so‘ralgan, ikkinchi guruhga esa tekshiruvchi savollar berildi: “Avtomobilning farasi singanini payqadingizmi?”. Natija hayratlanarli bo’ldi: ikkinchi guruhdagi respondentlar o’z xotiralarini buzish ehtimoli 2 baravar ko’p edi.
Ma’lum bo’lishicha, bizning xotiralarimiz nafaqat vaqt o’tishi bilan o’zgarishi mumkin, balki etakchi savollar yordamida begona odam ularni “to’g’irlashi” mumkin. Agar biz bilan sodir bo’lgan voqealar haqida ataylab noto’g’ri ma’lumotlar asta-sekin singdirilsa, o’tmish haqidagi fikrlarimiz buzilishi mumkin. Biz aslida nima bo’lmaganini eslaymiz va biz boshdan kechirgan narsaning haqiqatiga chin dildan ishonamiz.