Preformizm – bu shaxsning aqliy rivojlanishining xususiyatlari, uning shaxsiy xususiyatlari hatto homiladorlik paytida shakllanib, uning butun hayoti davomida xatti-harakatini belgilaydigan tushunchadir. U irsiyat prizmasi orqali bola psixikasi rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlarini ko’rib chiqadigan nativizm nazariyalariga kiradi.

Asta-sekin psixologiya postnatal rivojlanish xususiyatlarini tushuntirish sifatida preformizmdan deyarli uzoqlashdi. Bu tushuncha epigenez pozitsiyasi bilan almashtirildi. Uning tarafdorlari rivojlanishning har bir keyingi shakli ma’lum omillar to’plamining natijasi ekanligini ta’kidlaydilar. Bularga shakllanishning oldingi bosqichi va shaxs rivojlanadigan muhit kiradi.

Nega preformatsionizmni tanqid qilish kerak?

Ushbu kontseptsiyani baham ko’rmaydigan tadqiqotchilar o’zlarining kelishmovchiligini qarshilik ko’rsatish orqali isbotlaydilar:

• biologizatsiya – genetik moyillik bilan bog’liq bo’lgan omillar bilan aqliy rivojlanishni to’liq aniqlash;
• rivojlanishda atrof-muhitga e’tibor bermaslik;
• bola ko’rsatadigan o’rganish va faoliyatni hisobga olmaslik.

Rekapitulyatsiya nazariyasi

Bir shaxsning rivojlanishi biologik, ijtimoiy va tarixiy ma’noda turning rivojlanish bosqichlarini qisqacha takrorlashini aytadigan konsepsiya G. S. Xoll tomonidan taklif qilingan. Bu pozitsiyani ilgari surgan olim Darvinning evolyutsiya nazariyasiga va E.Gekkel qonuniga asoslanib, unga ko’ra ontogenez (individning rivojlanishi) filogenezning qisqa va qisqa takrorlanishi (turning shakllanishi) deb ta’riflanadi.

Biogenetik nazariya tanqid qilindi. Tadqiqotchilar filogenez-ontogenez munosabatlarini yanada murakkablashtirishni talab qilishdi. Olimlarning ta’kidlashicha, ontogenez faqat turning rivojlanish davrlarining takrorlanishi emas, uning tuzilishi ancha murakkab. O’zgarishlar, boshqa narsalar qatori, embriogenezga ham ta’sir qiladi.

Rekapitulyatsiya kontseptsiyasi tarafdorlari biogenetik qonun qoidalarini faqat qisman o’zlashtirdilar. Ular kognitiv, aqliy, hissiy rivojlanish xususiyatlarini uning prizmasi orqali ko’rib chiqishga intildilar. Ularning fikricha, shaxs psixikasining shakllanish bosqichlari uzoqdagi inson ajdodlari va ilk hayvonlar psixikasining shakllanish bosqichlarini takrorlaydi.

K.Byulerning uch bosqichli rivojlanish nazariyasi bolaning psixikasi hayvonlarning xulq-atvoriga xos bo’lgan rivojlanishning bir xil bosqichlaridan o’tadi: instinktiv, mashg’ulot, intellektual darajalar. Bu fikr kamolot nazariyasiga mos keladi, unga ko’ra har bir yangi xatti-harakatning namoyon bo’lishi markaziy asab tizimining o’ziga xos sohalarining rivojlanishi bilan bog’liq. Xoll nazariyasi uchta tsiklning takrorlanishi haqida gapiradi: filogenetik, antropogenetik va sotsiogenetik.

Rekapitulyatsiya tushunchasining tanqidi

L. S. Vygotskiy bu nazariyaga mutlaqo rozi emasligini bildirdi. U filogenez, ontogenez va sotsiogenezni solishtirishni nomaqbul deb hisobladi, bu rivojlanish yo’nalishlarini tubdan farq qiladi. Olim, inson hayvonlardan farqli o’laroq, madaniy va tarixiy yo’ldan borishiga amin edi. Uning mavjudligi uchun sharoitlarni o’zi yaratadi. Psixolog aqliy rivojlanishning hal qiluvchi omili sifatida irsiyatga salbiy munosabatda bo’lgan. Uning ta’kidlashicha, kognitiv, psixo-emotsional va xulq-atvor sohalarini shakllantirishda ta’lim va tarbiyani inkor etish mumkin emas.

Nativizm nazariyasini va S. L. Rubinshteynni tanqid qildi. U ontogenez va sotsiogenez o’rtasida o’xshashliklarni keltirib chiqardi, madaniy va tarixiy tajriba va bolaning dunyoni bilish tabiatini taqqosladi. Demak, masalan, onto- va sotsiogenezning umumiy belgilaridan u bilish mantiqini oddiydan murakkabga qarab ajratib ko‘rsatdi. Farqlar madaniy va tarixiy tajribani yaratish va uzatishni o’z ichiga oladi: sotsiogenezda u shakllanadi, ontogenezda u shaxs