Nega biz mantiqsiz harakat qilamiz?

Klassik iqtisodiy nazariyaga ko’ra, inson faqat oqilona harakat qiladi, o’z manfaati asosida qarorlar qabul qiladi va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xavflarni minimallashtiradi. Lekin bizning hayotimizda nafaqat bozor munosabatlari, balki ijtimoiy normalar uchun ham o‘rin mavjud bo‘lib, ular o‘rtasida nomuvofiqliklar, ziddiyatlar yuzaga keladi. Inson ko’pincha mantiqiy xulosalar asosida emas, balki his-tuyg’ular, axloqiy tamoyillar va e’tiqodlar ta’siri ostida tanlov qiladi. Ya’ni, ba’zi qarorlar intuitsiyaga asoslanadi. Bunga ko’pincha psixologik omillar ta’sir qiladi va iqtisodchilar uchun inson hayoti uchun asosiy rag’bat bo’lgan moddiy manfaatlardan ustun turadi. Va agar biz his-tuyg’ularimiz va his-tuyg’ularimizni to’g’ri boshqara olmasak, qarorlarimiz mantiqsiz bo’lib qoladi.

Klassik iqtisodiy nazariyaga ko’ra, inson faqat oqilona harakat qiladi, o’z manfaati asosida qarorlar qabul qiladi va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xavflarni minimallashtiradi. Lekin bizning hayotimizda nafaqat bozor munosabatlari, balki ijtimoiy normalar uchun ham o‘rin mavjud bo‘lib, ular o‘rtasida nomuvofiqliklar, ziddiyatlar yuzaga keladi. Inson ko’pincha mantiqiy xulosalar asosida emas, balki his-tuyg’ular, axloqiy tamoyillar va e’tiqodlar ta’siri ostida tanlov qiladi. Ya’ni, ba’zi qarorlar intuitsiyaga asoslanadi. Bunga ko’pincha psixologik omillar ta’sir qiladi va iqtisodchilar uchun inson hayoti uchun asosiy rag’bat bo’lgan moddiy manfaatlardan ustun turadi. Va agar biz his-tuyg’ularimiz va his-tuyg’ularimizni to’g’ri boshqara olmasak, qarorlarimiz mantiqsiz bo’lib qoladi.

Xulq-atvor iqtisodining asoslari

An’anaviy ratsional shaxsning xulq-atvori chegaralari iqtisodiyot va psixologiyani birlashtirgan yangi fan sohasini tushuntirishga harakat qilmoqda. Demak, xulq-atvor iqtisodi iqtisodiy nazariyaning inson idroki va mulohazasining psixologik xususiyatlarini o‘rganuvchi bo‘limidir. Uning asoschisi 2002 yilgi Nobel mukofoti sovrindori Daniel Kahneman. Ma’lumoti bo’yicha psixolog bo’lib, u zamonaviy iqtisodiyot nazariyasida katta e’tirofga sazovor bo’ldi. Kahneman iqtisodiy nazariya har doim ham odamlarning harakatlarini oldindan aytib bermasligini isbotladi. Kahneman Stenford universiteti professori Amos Tverskiy bilan hammualliflik qilgan “Istiqbol nazariyasi: xavf ostida qaror qabul qilish tahlili” maqolasi iqtisodchilarning inson xatti-harakatlarining ratsionalligi haqidagi fikrlarini ostin-ustun qildi. Hozir ko’plab olimlar ushbu sanoatni rivojlantirish bilan shug’ullanmoqdalar.

Ba’zi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, ko’pincha odamlar o’z harakatlaridan foyda va mumkin bo’lgan yo’qotishlarni oqilona baholay olmaydilar. Odamlar yutqazishlari yoki yutishlariga qarab vaziyatga turlicha munosabat bildirishadi. Misol uchun, 100 rubl yutib olishdan xursandchilik hissi xuddi o’sha 100 rublni yo’qotishdan xafa bo’lish hissi kabi yorqin sezilmaydi. Inson matematikani yaxshi bilgan taqdirda ham, ehtimollik bahosidan noto’g’ri foydalanishi va jamiyatda ildiz otgan stereotiplar va noto’g’ri tushunchalar ta’sirida qaror qabul qilishi mumkin.

Kahnemanning tadqiqotlari va topilmalari klassik iqtisodiy nazariyani shubha ostiga qo’ydi va hozirda ko’plab mashhur iqtisodchilar uning g’oyalarini o’rganmoqdalar va xulq-atvor iqtisodiyoti doimo rivojlanib bormoqda.

Xulq-atvor iqtisodiyotining uchta asosiy ustuni mavjud:

1. Evristik. Qarorlar ijodiy, ongsiz fikrlash asosida qabul qilinadi. Va bu har doim ham mantiqan to’g’ri emas.
2. Ramka. Ushbu model yordamida turli hodisalarni tushunish va harakat qilish uchun semantik ramkalar qo’llaniladi.
3. Bozor samarasizligi. Bozorda noto’g’ri qarorlar qabul qilinganda, bu turli xil bozor anomaliyalariga olib keladi.

Xulq-atvor iqtisodiyoti nima ekanligini va uni o’rganish nima uchun juda muhimligini tushunish uchun biz xatti-harakatlarning asosiy modellarini ko’rib chiqishimiz kerak.