Behruzbek Hamidov
Stress nima?
Mashhur endokrinolog Xans Selye birinchi marta stress haqida ilmiy hodisa sifatida gapirdi. Bir qator tadqiqotlar o’tkazgandan so’ng, u tanaga salbiy ta’sir qilishini aniqladi, masalan, nazoratsiz tajovuzning avj olishi doimo sog’lig’ining yomonlashishiga, kasalliklarning paydo bo’lishiga va hatto o’limga olib keladi. Olim odamlar va hayvonlar jismoniy zo’riqish, fon shovqini, harorat o’zgarishi va boshqa omillardan bir xil darajada azob chekishini aniqladi. Selye organizmning salbiy ta’sirlarga fiziologik javobini bir so’z bilan – stress deb atagan.
Valter Kannonga ko’ra stressga javob
Kannonning so’zlariga ko’ra, har qanday stressli vaziyat reaktsiyalarning to’rtta ketma-ket bosqichi bilan birga keladi – tug’ma va instinktiv:
- Tahdidning paydo bo’lishi. Tahdid aniqlanganda, tana “muzlatish” buyrug’i bilan javob beradi, bu ma’lum darajada hushyorlikni oshiradi. Keyinchalik faol harakatlarga o’tish bilan vaziyatni baholash mavjud. Adrenalinning chiqarilishi yurak urish tezligining oshishiga, mushaklarning kuchlanishiga va keraksiz fiziologik funktsiyalarning sekinlashishiga olib keladi.
- Xavfdan qochish. Tahdid tasdiqlanganda, iloji boricha istalmagan to’qnashuvdan qochish uchun “yugurish” reaktsiyasi mavjud. Agar g’alaba qozonish imkoniyati nolga teng bo’lsa, parvoz – bu chiqishning yagona yo’li.
- Tahdid bilan kurashing. Agar qochishning iloji bo’lmasa, “urilish” reaktsiyasi, haddan tashqari qo’zg’alish va ko’pincha nazoratsiz tajovuzkorlik bilan birga keladi. Tana har qanday yo’l bilan hayot uchun kurashishga sozlangan.
- Kamtarlik. Agar tahdidni bartaraf etishning iloji bo’lmasa, “muzlatish” reaktsiyasi takrorlanadi. Tana o’zini kuchsiz his qiladi va qo’llarni tushirish vaziyatdan chiqishning yagona yo’li. “Taslim bo’lish” javobi harakatdan butunlay voz kechishga olib keladi.
Yuqorida tavsiflangan fiziologik “muzlamoq-yugurish-kurash-taslim bo’lish” javobi bizning DNKimizga kiritilgan va hayotni saqlab qolishga qaratilgan. Va fiziologik reaktsiyaning inson tanasiga ta’siri deyarli har doim salbiy.
Stressga fiziologik javobning roli
Hayvon instinktlari insonni hayot va sog’liq uchun haqiqiy tahdid sifatida muayyan qiyinchiliklarga munosabat bildiradi. Ilmiy jihatdan ma’lum bo’lgan strategiyalarning hech biri insonning muammolarini hal qilmaydi va uni xursand qilmaydi. Bundan tashqari, ulardan birida doimiy fiksatsiya juda xavflidir.
Yoshlikda bu reaksiyalar bir-birini almashtirib turadi, lekin yillar o‘tib ulardan biri stressli vaziyatlarda shaxsning xulq-atvoriga kuchliroq ta’sir qiladi. Har qanday xavf-xatarda, odam qarorning mahsuldorligi haqida o’ylamasdan, xuddi shunday harakat qiladi – qochib ketadi, jang qiladi yoki taslim bo’ladi.
Muayyan strategiyani belgilash qanday oqibatlarga olib keladi?
“Yugurish” strategiyasiga qat’iy rioya qilganda, odam stressga chekinish, ya’ni tom ma’noda yoki majoziy ma’noda qochish orqali javob beradi. U o’zini jamiyatdan ajratib qo’yishi kerak. Bunday odamlar deyarli har doim giyohvandlik garoviga aylanadilar, chunki bu ular uchun qulaylik zonasidan chiqmasdan his-tuyg’ularni olishning yagona yo’li.
“Urilish” strategiyasini tuzatish hujumni keltirib chiqaradi. Inson ehtiyojdan qat’i nazar, har qanday vosita bilan o’zini himoya qiladi. U hech qachon o’z aybini tan olmaydi va boshqalarni ayblaydi. Bu odamlar yolg’iz, chunki ular muammolarni tinch yo’l bilan hal qila olmaydilar.
“Taslim bo’lish” strategiyasiga qat’iy qaror qilganda, odam mutlaqo hech narsa qilmaydi. Bu reaktsiya eng xavfli hisoblanadi va odamni hayratda qoldiradigan his-tuyg’ulardan keyin sodir bo’ladi. Vaziyatni ongni yo’qotish bilan solishtirish mumkin, faqat bu holatda psixika odamning omon qolish imkoniyatini berish uchun his-tuyg’ularini “o’chiradi”.
Ma’lum bo’lishicha, stressga har qanday reaktsiya strategiyasiga qat’iy rioya qilish shaxsiyatga halokatli ta’sir ko’rsatishi bilan xavflidir va odamning to’liq hayot kechirishiga juda xalaqit beradi.
Izzattillo Islomov
