Behruzbek Hamidov
Ushbu jarayon yaratishga qaratilgan:
- interaktiv qobiliyatlar (nutq, ramziy xabarlarni talqin qilish va boshqa odamlarning xatti-harakatlari);
- turli ob’ektlardan foydalanish qobiliyati;
- me’yorlar va xulq-atvor shakllari;
- hayotiy qadriyatlar.
Ijtimoiylashuv doimiy jarayondir. Inson hayoti davomida jamoalardagi vaziyatlar bilan bog’liq turli xil xulq-atvor shakllarini o’rganadi va uning turli bosqichlarida o’z zimmasiga olgan ijtimoiy rollarni bajarishga tayyorlanadi. Ushbu jarayonda sotsializatsiyaning ikkita asosiy turini ajratish mumkin:
- birlamchi sotsializatsiya – bu shaxs, asosan, taqlid (taqlid) va o’yin orqali jamiyatga moslashish imkonini beradigan asosiy ko’nikmalarni egallash bosqichidir;
- Ikkilamchi sotsializatsiya – bu insonning kattalar hayotida yangi rollarga tayyorgarlik ko’rish bosqichi va balog’atga etganida, bu rollarni o’z zimmasiga olish orqali o’z shaxsiyatini o’zgartiradi va boyitadi.
Birlamchi va ikkilamchi sotsializatsiya o’rtasidagi o’tish dinamikdir: faoliyatning ba’zi turlari yo’qoladi, boshqalari paydo bo’ladi, chunki sotsializatsiya ko’p qirrali va ko’p qirrali. Hayotning boshida shaxs birlamchi sotsializatsiyadan o’tadi. Vaqt o’tishi bilan jarayonning tabiati, muhit va institutlar o’zgaradi va shaxs o’zlashtiradigan narsa ham o’zgaradi. Birlamchi sotsializatsiya muammosiz ikkinchi darajaga o’tadi.
Birlamchi sotsializatsiya
Ijtimoiylashuv inson tug’ilgan paytdan boshlanadi. Oila bolaning biologik ehtiyojlarini qondirish va xavfsizlik hissi bilan ta’minlaydi. Chaqaloq gapira boshlaganda, uning kognitiv faolligi ortadi. U doimiy ravishda ehtiyojlarni qondirish, masalan, mustaqil ravishda ovqatlanish yoki kiyinish imkonini beradigan narsalarni boshqarish ko’nikmalarini egallaydi. Ushbu ko’nikmalarni egallash vaqt o’tishi bilan kengayadi. Shu bilan birga, bola bu harakatlarni amalga oshirishning boshqa usulini emas, balki buni oqlaydigan qoidalarni o’rganadi.
Biroq, birlamchi sotsializatsiyaning asosiy vazifasi ijtimoiy muhit bilan munosabatlarga kirish usullarini belgilaydigan qoidalar va me’yorlarni o’zlashtirishdir. Boshqacha qilib aytganda, bola ijtimoiy rollarning asosiy to’plamini o’rganadi: o’g’il yoki qiz, uka yoki opa-singil, nabira yoki nabira.
Birlamchi sotsializatsiya jarayoni ko’plab ijtimoiy omillar bilan belgilanadi:
- oilaning ichki tuzilishi va turmush tarzi;
- oilaning ijtimoiy-iqtisodiy holati;
- oiladagi madaniy an’analar.
Birlamchi sotsializatsiya muammosiz keyingi bosqichga o’tadi, ya’ni ikkinchi darajali sotsializatsiya, bola umumiy ijtimoiy qoidalar mavjudligini aniqlaganida.
Ikkilamchi sotsializatsiya
Ikkilamchi sotsializatsiya – bu birlamchi sotsializatsiyadan o’tgan katta yoshdagi bolalarda boshlanadigan va kattalar hayoti davomida davom etadigan jarayon. Oilada ma’lum ko’nikmalarga ega bo’lgan bola yangi bosqichga, yangi o’ziga xos muhitga, masalan, maktabga, kollejga, universitetga va keyinchalik ishlashga o’tadi.
Ijtimoiylashuvning ushbu davrida inson o’z jamiyatining ma’lum bir madaniyatga mos keladigan qoidalari va xatti-harakatlarini o’rganadi, muammolarni engish qobiliyatiga ega bo’ladi va ongli tanlov qilishni o’rganadi. Bu kasbiylashuv va jamiyat hayotining ma’lum bir segmentida o’z rolini tanlash vaqti.
Izzattillo Islomov
