U yoki bu odam atrofidagi odamlarni va uning atrofidagi dunyoni qanday qabul qiladi? Harakatlar, fikrlar zamirida nima yotadi va inson o’zini bevosita qanday idrok etadi? Bunday murakkab savollarga javoblarni faqat ma’lum bir shaxsning aniq yashash joyi tahlil qilingandan keyin olish mumkin. Insonning qanday fikrlash turi rivojlanishiga, turli vaziyatlarda qanday harakat qilishiga va boshqalar bilan qanday munosabatda bo’lishiga asosan jamiyat ta’sir qiladi. Bu ijtimoiy paradigma deb ataladi.

Ijtimoiy paradigma nima?

Ijtimoiy paradigma turli xil hayotiy sharoitlarda xatti-harakatlarning u yoki bu modelini eng aniq aniqlashga qodir. U orqali insonning instinktlari namoyon bo’ladi. Agar xatti-harakatlarning ma’lum bir modeli mavjud bo’lsa, unda amaliyot shuni ko’rsatadiki, u umuman ishlamasa ham qo’llaniladi.

Biror kishi tomonidan tanlangan fikrlash yoki xatti-harakatlarning namunasi samaradorlikning turli ko’rsatkichlarini namoyish etadi. Bunday holda, siz haqiqatga qanchalik mos kelishini hisobga olishingiz kerak. Bunday holda, voqealar qanday o’zgarishiga qarab amalga oshirilishi kerak bo’lgan har xil turdagi tuzatishlarni hisobga olish kerak. Oddiyroq qilib aytadigan bo’lsak, inson ko’pincha qilgan harakatlari haqida o’ylamaydi va uning dunyoqarashiga alohida e’tibor bermaydi. Shuning uchun, bu boshqalarni qanday boshqarishni biladigan va butun hayoti davomida buni mohirlik bilan bajaradigan odamlarning qo’lida boshqariladigan modeldir.

Ba’zilar bu bayonot bilan bahslasha boshlashlari mumkin. Turli vaziyatlarda yuzaga keladigan reaktsiyalar, harakatlar va e’tiqodlarga e’tibor berish kerak. Keyin bu butun to’plam mavjud haqiqatga qanchalik mos kelishini solishtiring. Fikrlash va muayyan xatti-harakatlar hayotdagi muvaffaqiyatga qanday ta’sir qiladi? Istalgan ijobiy natijaga erishish uchun to’g’ri ish qilyapsizmi? Agar bu savollarga javoblar salbiy bo’lsa, bu odam noto’g’ri o’ylayotganini va butunlay boshqacha munosabatda bo’lganligini ko’rsatadi. Bu ijtimoiy paradigmaning noto’g’ri shakllanganligi tufayli yuzaga keldi. Bu ba’zi odamlar, har qanday yo’l bilan, ba’zan eng ijobiy emas, boshqalarni o’zlariga bo’ysundirishga harakat qilishlariga, shuningdek, ularning harakatlari va fikrlashlariga ta’sir qilishiga olib keladi.

Odatlar va naqshlar

Ijtimoiy paradigma e’tiborga loyiq bo’lgan juda salbiy jihatni o’z ichiga oladi. Odat shunday bir lahzadir. Inson o’zi yoki atrofida sodir bo’layotgan hamma narsani ma’lum bir qat’iy naqshga qaratib, idrok qiladi. Shunga ko’ra, muayyan hodisalarga naqshli reaktsiya ham paydo bo’ladi, chunki bolalikdan ota-onalar va boshqa kattalar tomonidan bu odamda xatti-harakatlar va fikrlash va vaziyatlarga munosabat shakllanadi. Ijtimoiy paradigma har bir insonning manfaatlarini to’liq qondirishga qodir emasligini tushunish kerak. Har qanday vaziyatda siz jamiyatning bir qismi bo’lish uchun muayyan ehtiyojlarni qurbon qilishingiz kerak bo’ladi, chunki u turli qismlardan iborat bo’lishi mumkin emas. Jamiyat imkon qadar izchil ishlashi kerak bo’lgan organizmdir.

Har bir inson noyobdir, lekin individuallik hali ham jamiyat tomonidan to’g’ridan-to’g’ri o’rnatiladigan ma’lum normalarga ega. Shu bilan birga, aynan shu ramkalarni boshqaradi va kerak bo’lganda ularni o’zgartiradi. Ehtimol, siz bir necha marta, hatto o’zingizning ichingizda ham, boshqa fikrga ega bo’lgan va sizdan butunlay boshqacha bo’lganlarga bo’lgan munosabatingiz hamfikrlarga nisbatan bir xil emasligini payqagandirsiz. Biz bunday odamlarga salbiy va ehtiyotkor munosabatda bo’lamiz va “begona odamlar” ning barcha harakatlari va xatti-harakatlari tashvish hissi tug’diradi.