Insoniyat tarixi davomida ta’lim va tanqidiy fikrlash bostirilgan jamiyatlarda ko’plab zolimlar va avtoritar rahbarlar gullab-yashnagan. Ushbu hodisani psixologlar “yuqori makiavelizm sindromi” deb atagan narsa bilan izohlash mumkin. Uygʻonish davri siyosiy faylasufi Nikkolo Makiavelli nomi bilan atalgan sindrom zolimlar oʻz aholisi ustidan hokimiyat va nazoratni saqlab qolish uchun, koʻpincha ularning jaholat va itoatkorligi hisobiga qoʻllagan strategiyalariga oydinlik kiritadi. Ushbu maqolada biz “yuqori makiavelizm” sindromining psixologik asoslarini va zolimlar o’qimishli aholini istamasligining sabablarini ko’rib chiqamiz.

Yuqori makiavelizm sindromi haqida tushuncha

Yuqori makiavelizm sindromi – bu hokimiyatga kuchli intilish, manipulyatsiya va axloqiy cheklovning etishmasligi bilan tavsiflangan shaxsiy xususiyatdir. Makiavelizm darajasi yuqori bo’lgan odamlar ko’pincha aldash, manipulyatsiya va strategik fikrlash qobiliyatlariga ega bo’lib, bu ularga boshqalarning hisobiga ham o’z maqsadlariga erishishga imkon beradi. Psixologlar ushbu sindromning bir nechta asosiy xususiyatlarini aniqlaydilar:

• Manipulyativ xatti-harakatlar: Yuqori Makiavellilar o’z maqsadlariga erishish uchun boshqa odamlarni manipulyatsiya qilishda mohir. Ular ishonch va nazoratni qozonish uchun joziba, ishontirish va yolg’ondan foydalanadilar.
• Empatiyaning yo’qligi: ular hissiy jihatdan ajralib turadi va boshqalarga nisbatan kamroq hamdardlik bildiradi, bu ularga pushaymon bo’lmasdan shafqatsiz qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
• Ekspluatatsiya qiluvchi shaxsiyat: Yuqori Makiavellilar odamlarni o’z manfaati uchun ishlatiladigan vosita sifatida ko’rishadi va ko’pincha ularni aybsiz yoki ikkilanmasdan ekspluatatsiya qilishadi.
• Hisoblangan tavakkalchilar: ular o’z maqsadlariga erishish uchun tavakkal qilishga tayyor va mumkin bo’lgan natijalarni baholashga qodir hisoblangan tavakkalchilardir.

Ta’limning roli

Ma’lumotli aholi yuqori makiavellik fazilatlarga ega bo’lgan rahbarlar uchun qiyinchilik tug’diradi. Ta’lim tanqidiy fikrlashni rivojlantiradi, individualizmni rag’batlantiradi va fuqarolik mas’uliyat hissini tarbiyalaydi. Bu xislatlar to’g’rilikka, itoatkorlikka va ixtilofni bostirishga intilayotgan zolimlarning maqsadlariga ziddir. Shuning uchun zolimlar ko’pincha o’qimagan aholini afzal ko’radilar:

• Manipulyatsiya qilish osonroq: O’qimagan odamlar manipulyatsiya va tashviqotga ko’proq moyil bo’ladi. Ular hokimiyatni shubha ostiga qo’yish ehtimoli kamroq va ma’lumotni tanqidsiz qabul qilish ehtimoli ko’proq.
• Qarshilik qobiliyatining pasayishi: agar fuqarolar qarshilikni tashkil qilish yoki javobgarlikni talab qilish uchun tanqidiy fikrlash qobiliyatiga ega bo’lmasa, zolimlar mamlakat ustidan nazoratni osonlashtiradi.
• Targ’ibot va qo’rquv taktikasi: O’qimagan aholi qo’rquv taktikasi va tashviqotiga ko’proq moyil bo’lib, zolimlarga o’z pozitsiyalarini saqlab qolish va norozilikni bostirishni osonlashtiradi.
• Axborotdan foydalanishning cheklanganligi: O’qimagan aholining davlat nazorati ostidagi ommaviy axborot vositalaridan tashqaridagi ma’lumot manbalaridan foydalanish imkoniyati cheklangan bo’lishi mumkin, bu esa muqobil nuqtai nazar va g’oyalar ta’sirini cheklaydi.

Tsiklni buzish

“Yuqori Makiavel sindromi”ning ayovsiz doirasini buzish, ta’lim va tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga ko‘maklashish jamiyat farovonligi uchun eng muhim vazifadir. O’qimishli odamlar zulm belgilarini tan olishlari, hokimiyatni shubha ostiga qo’yishlari va javobgarlikni talab qilishlari mumkin. Ushbu sindromning salbiy oqibatlarini bartaraf etish uchun jamiyat:

• Ta’limni rag’batlantirish: fuqarolarni bilim va tanqidiy fikrlash ko’nikmalari bilan qurollantirish uchun barcha darajadagi ta’limga ustuvor ahamiyat berish.
• Media savodxonligi: Odamlarga ishonchli ma’lumot manbalarini tashviqot va noto’g’ri ma’lumotlardan ajratishga yordam berish uchun media savodxonligini o’rgating.
• Fuqarolar ishtirokini rag’batlantirish: fuqarolarni o’z jamiyatlarida xabardor va faol bo’lishga undash orqali fuqarolarning ishtiroki va ishtiroki madaniyatini rivojlantirish.
• Axborot erkinligini himoya qiling: jamoatchilik turli nuqtai nazarlarni eshitishi uchun matbuot erkinligini va axborotdan foydalanishni himoya qiling