Behruzbek Hamidov
ilish muhimligini ta’kidlaydi. Bu shuni ko’rsatadiki, diqqatni jalb qilishda qiyinchiliklarga yo’naltirish psixiatrik kasalliklarga chalingan odamlarda kognitiv va hissiy muammolarni oldini olish yoki engillashtirishga yordam beradi.
Ushbu tadqiqotning motivatsiyasi kognitiv nuqsonlar va psixopatologiya o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish edi, xususan, diqqatni boshqarish va diqqatni jamlashdagi qiyinchiliklarni nazarda tutadigan diqqatni tartibga solishning buzilishi turli xil ruhiy salomatlik muammolarini bog’laydigan asosiy omil.
Ilgari olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, kognitiv qobiliyatning pasayishi turli xil psixiatrik kasalliklarda keng tarqalgan. Shuningdek, aholi namunalarida ruhiy salomatlik muammolarining turli shakllari o’rtasida sezilarli o’xshashlik mavjud. Biroq, bu omillar o’rtasidagi aniq sabab va ta’sir aloqasi hali ham aniq emas.
Yaqinda Kembrij universitetida psixiatriya/klinik nevrologiya bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasini qo‘lga kiritgan tadqiqot muallifi Klark Roberts: “Ruhiy salomatlik muammolari o‘zgaruvchan traektoriyalar va asosan turli alomatlarga ega bo‘lishi mumkin, bu psixiatriya ularni tadqiq qilish va tushunish uchun kurashda davom etadi”, deb tushuntirdi.
“Kategorik ruhiy kasalliklarda xarakterli alomatlar juda aniq bo’lishi mumkin bo’lsa-da, psixopatologik o’lchovlar birgalikda kovariyaga moyil bo’lib, P-faktor deb ataladi. Aniq psixiatriya uchun chalkashlik bilan, bemor namunalarida toifali tashxis tadqiqotchilar tomonidan qo’llaniladigan kognitiv batareyalarning umumiy kamchiliklarini ko’rsatadi (C-omil).
“Nosologiya, kasalliklar va ruhiy kasalliklarni tasniflash bilan shug’ullanadigan tibbiyot sohasi diagnostikada aniqlik uchun umumiy maqsadini hisobga olgan holda, buni tushunishga harakat qildi”, dedi Roberts. “P- va C-omillar bizga ruhiy kasalliklarda keng tarqalgan komorbidlik haqida ma’lumot bersa-da, ular hali ham o’ziga xos simptomlarni, alomatlar o’rtasidagi bog’liqlik va dinamikani yoki potentsial ta’sir ko’rsatadigan transdiagnostik mexanizmlar va xususiyatlarni tushuntirishda kam ishlamoqda.”
“Shuning uchun, ushbu tadqiqotning maqsadi kovariyalik psixopatologik o’lchovlar va ulardagi tez-tez kuzatiladigan umumiy kognitiv nuqsonlar orasidagi potentsial markaziy xususiyatlarni o’rganish edi.”
Ushbu savollarni hal qilish uchun tadqiqotchilar 9-12 yoshdagi 11 876 o’smirning katta namunasini o’z ichiga olgan O’smirlar miyasining kognitiv rivojlanishi (ABCD) kohortidan foydalangan holda uzunlamasına tahlil o’tkazdilar. Tadqiqotda keng ko’lamli kognitiv vazifa batareyasi qo’llanilgan va psixopatologiyaning turli o’lchamlari o’lchangan.
Kognitiv natijalar turli kognitiv testlardan olingan suyuqlik va kristallangan aqlning yoshga qarab to’g’rilangan o’lchovlari yordamida o’lchandi. Suyuqlik natijasi inhibitiv nazorat, siljish va ish xotirasi kabi ijro etuvchi funktsiyalarni qamrab oldi, kristallangan qobiliyatlar esa til va og’zaki vazifalar bilan bog’liq edi.
Psixopatologik o’lchovlar DEHB, tashvish, depressiya va boshqa o’lchovlar bilan bog’liq DSM-yo’naltirilgan psixiatrik alomatlarni o’z ichiga olgan Ota-bola xatti-harakatlarini tekshirish ro’yxati (CBL) yordamida baholandi. Ota-onalar o’z farzandlarining ushbu alomatlarning chastotasi va to’g’riligini sinov paytida baholadilar.
Tadqiqotchilar ikkita asosiy farazga ega edilar: birinchidan, e’tiborni tartibga solishning buzilishi turli xil psixiatrik kasalliklarga chalingan odamlarda kuzatiladigan umumiy kognitiv qiyinchiliklar uchun javobgar bo’ladi, ikkinchidan, bu boshqa ruhiy salomatlik muammolari bilan kuchli bog’liq bo’ladi.
“Diqqat miyada samarali o’rganish va bilish uchun markaziy funktsiya bo’lib, ko’pincha interfeys vazifasini bajaradi va murakkab muhitda o’zaro ta’sir qiluvchi agentlar uchun ma’lumotni shartli ravishda parametrlash uchun xizmat qiladi”, dedi Roberts PsyPostga. “Mening qiziqishim 1.) e’tiborni tartibga solmaslikning keng ko’lamli ruhiy salomatlik muammolariga ta’sir qilishi va bog’lash darajasi va 2.) potentsial ravishda ruhiy salomatlik muammolari va tadqiqotchilar tomonidan qo’llaniladigan kognitiv vazifalarning kamchiliklari o’rtasida ko’prik vazifasini o’taydi. ”
Topilmalar bu farazlarni tasdiqladi. Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, ruhiy salomatlik holati bo’lgan odamlarda tez-tez kuzatiladigan kognitiv muammolar, ayniqsa, tashvish yoki past kayfiyat holatlarida, ularning e’tiborni tartibga solmaslik darajasiga ta’sir qiladi.
Qizig’i shundaki, diqqat-e’tibor etishmasligi / giperaktivlik buzilishi (DEHB) uchun e’tiborni tartibga solishning buzilishi bo’lmagan tashvish yoki depressiyani boshdan kechirgan odamlarda sezilarli kognitiv buzilishlar kuzatilmagan. Boshqacha qilib aytganda, agar odamlar ushbu DEHB belgilarisiz tashvish yoki depressiyani boshdan kechirsa, ularning kognitiv ko’rsatkichlari nisbatan buzilmagan va ba’zi hollarda nazoratdan ham yaxshiroq ko’rinadi. Bu shuni ko’rsatadiki, diqqatni tartibga solishning buzilishi ushbu sharoitlarda kognitiv qiyinchiliklarga yordam beradigan asosiy omil bo’lishi mumkin.
“Hozirgi kunga qadar 11 000 dan ortiq bolalar bilan eng katta kogortalardan birida past kayfiyat / tashvish va keng ko’lamli kognitiv natijalar o’rtasidagi munosabatlar nisbatan zaifdir”, deb tushuntirdi Roberts. “Aslida, proksi-serverlarning e’tiborini tartibga solishni nazorat qilishda har qanday bashoratli munosabatlar yo’qoladi. Bundan tashqari, yuqori tashvish va past kayfiyatni boshdan kechiradigan, lekin bir vaqtning o’zida e’tiborni tartibga solishning buzilishi o’lchovlari bo’yicha past ballga ega bo’lgan shaxslar nafaqat nazorat bilan solishtirish mumkin, balki ba’zi kognitiv vazifalarda ulardan ustundir. Shu sababli, past kayfiyat / tashvish sub’ektiv salbiy holatlar deb hisoblansa-da, ular ba’zi diapazonlarda biologiya yoki umumiy bilishning disfunktsiyali tarkibiy qismlari uchun aniq proksi bo’lishi shart emas.
Bundan tashqari, tadqiqotchilar e’tiborni tartibga solishning buzilishi turli xil ruhiy salomatlik muammolarini bog’lashda rol o’ynashi mumkinligini aniqladilar. Masalan, bu tashvish va depressiya belgilari bilan bog’liq edi va u kognitiv ishlashga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan impulsivlik kabi xususiyatlar bilan bog’liq edi.
“Miyadagi tartibga solinmagan e’tiborni boshqarish tizimlari – ba’zida rivojlanishning ekstremal holatida DEHB deb ataladigan alomatlar bilan – me’yoriy kognitiv / ta’lim samaradorligini buzishi va salbiy davom etayotgan ijtimoiy o’zaro ta’sirlarni keltirib chiqarishi mumkin”, dedi Roberts PsyPost-ga. “Bular interaktiv va to’g’ridan-to’g’ri tashvish va ruhiy tushkunlik (va boshqa ko’plab ruhiy salomatlik muammolari) bilan bog’liq aloqa halqalarini hosil qiladi.”
“Ushbu tadqiqot shuni tasdiqlaydiki, rivojlanishdagi e’tibor muammolari ruhiy salomatlikning keng ko’lamli o’lchovlarini kuchaytirishi mumkin, ehtimol qisman psixopatologik tarmoqlarning tuzilishini rivojlanish va / yoki sabablarga ko’ra saqlab qolish va atrof-muhit bilan ijtimoiy yoki kognitiv jihatdan doimiy salbiy fikr-mulohazalarni keltirib chiqarish orqali. Biz diqqat bilan bog’liq muammolar va tashvish / past kayfiyatning tez-tez komorbid o’lchovlari o’rtasida yuzaga keladigan bir nechta muhim va aniq ko’prik alomatlarini va fikr-mulohazalarini o’rganib chiqdik.
Tadqiqotchilar, shuningdek, perfektsionizm boshqa psixopatologik xususiyatlar bilan bog’liq bo’lgan ba’zi kognitiv va ta’lim kamchiliklariga qarshi turishini kuzatdilar. Perfektsionizm yuqori standartlarga ega bo’lish va o’z harakatlarida va yutuqlarida mukammallikka intilishni anglatadi. Perfektsionizm darajasi yuqori bo’lgan shaxslar topshiriqlarni yaxshi bajarish uchun yuqori motivatsiyaga ega bo’lishi mumkin va bu yaxshi ishlashga bo’lgan ichki motivatsiya kognitiv natijalarga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Anksiyete bilan bog’liq bo’lgan o’rtacha darajadagi tashvish, shuningdek, teskari U shaklidagi munosabatlarni shakllantirib, kognitiv ishlashga foydali ta’sir ko’rsatdi. Bu shuni anglatadiki, ba’zi tashvish yoki tashvishlar kognitiv faoliyatni ma’lum bir nuqtaga qadar kuchaytirishi mumkin.
“Ko’proq nuansli va ehtimol hayratlanarli rasm yaratish, perfektsionizm deyarli barcha salbiy ruhiy salomatlik o’lchovlari bilan ijobiy bog’liq bo’lgan va kognitiv ishlash bilan ham ijobiy bog’liq bo’lgan o’lchovga o’xshaydi”, dedi Roberts PsyPost. “Aslida, kognitiv natijalar bo’yicha eng yuqori ball o’rtacha darajada tashvish va yuqori perfektsionizmni ko’rsatgan o’smirlar edi. Perfektsionizm, aslida, kognitiv faoliyatning boshqa psixopatologik o’lchovlarining ba’zi salbiy natijalariga qarshi bufer bo’lishi mumkin , ehtimol u ba’zi odamlarning boshqalarning baholashlariga nisbatan yuqori hurmatini ifodalaydi.
Ammo tadqiqot, barcha tadqiqotlar singari, ba’zi ogohlantirishlarni o’z ichiga oladi.
“Ehtimol, eng katta cheklov shundaki, ushbu tadqiqot ota-onalarning o’spirinlarning e’tibor muammolarini baholashiga tayangan va shuning uchun ba’zi o’lchovlarga bog’liq. Muhimi, e’tibor psixologiya tadqiqotlaridagi ko’p qirrali tuzilma bo’lib, u juda ko’p turli jarayonlar va o’lchovlarni chalkashtirib yuborishi mumkin “, deb tushuntirdi Roberts.
“Shu nuqtai nazardan, diqqatni tartibga solishning buzilishi, ehtimol foydalanilgan o’lchovlarni hisobga olgan holda, vaqt o’tishi bilan yuqoridan pastga yo’naltirilgan me’yoriy harakatlarni boshqaradigan o’z-o’zini rag’batlantirish tizimlarini samarasiz boshqarishni anglatadi. Yaxshiyamki, bu keng qamrovli namuna bo’ldi va ota-onalar ko’p kontekstlarda o’z farzandlariga ko’p ta’sir qilishdi.
“Bundan tashqari, turli xil ruhiy salomatlik muammolari rivojlanishning turli bosqichlarida paydo bo’lishi mumkin, shuning uchun kattalarda bu ishni tasdiqlash muhimdir”, dedi Roberts. “Nihoyat, diqqatni tartibga solishning buzilishi ruhiy salomatlik muammolarining sababi va ta’siri bo’lishi mumkin va ushbu tahlillarning ba’zilari potentsial sababsal rivojlanish aloqasi mavjudligini ko’rsatsa-da, qo’shimcha tadqiqotlarsiz bu dinamikani yaxshiroq tushunish mumkin emas.”
Shunga qaramay, tadqiqot shuni ko’rsatadiki, diqqatni tartibga solishning buzilishi o’smirlarda, ayniqsa tashvishli yoki past kayfiyatda kognitiv qiyinchiliklarga olib keladigan asosiy omil. Umumiy ruhiy salomatlik muammolari kognitiv buzilishlar bilan bog’liq bo’lishi mumkin bo’lsa-da, diqqatni tartibga solish muammolari bu buzilishlarning muhim omili bo’lib ko’rinadi.
“DEHB bahsli diagnostik tasnif bo’lib qolmoqda”, deb qo’shimcha qildi Roberts. “Ba’zilar zaiflashtiruvchi ekstremallardan aziyat chekayotgan bo’lsa-da, bu bir vaqtlar o’ylagandek ikkilik emas. Dastlabki dalillar shuni ko’rsatadiki, DEHB miya rivojlanishi va faoliyatidagi og’ishlar bilan bog’liq, ammo bu ba’zi kontekstlarda, masalan, oziq-ovqat qidirishda moslashuvchan funktsiya bo’lishi mumkinmi yoki yo’qmi, noaniq qolmoqda. Shunga qaramay, kasbiy va ijtimoiy muhitdagi zamonaviy me’yoriy talablar zaif e’tibor nazoratining salbiy xususiyatlarini keskin kuchaytirishi mumkin – bu har bir kishi turli darajada bo’lishi mumkin.
Izzattillo Islomov
