Izzattillo Islomov
Go’zallik nima (dunyoning qutqaruvchisi bo’lishdan tashqari)? Buni miqdoriy aniqlash mumkinmi va agar shunday bo’lsa, qanday qilib? Asarlarni tadqiq qiluvchilarning miyasida qanday biokimyoviy mo”jizalar sodir bo’lmoqda?
Bunday savollar yosh, ammo istiqbolli neyroestetik ilmiy soha tomonidan o’rganiladi. U inson miyasi go‘zallikka qanday munosabatda bo‘lishini tasvirlashga harakat qiladi.
Nima deysizlar, kabutarlar?
Hayvonlarning xatti-harakatlarini o’rgangan yapon olimi Shigeru Vatanabe durdona asarlarning miyaga ta’sirini o’rganishga harakat qildi. Uning tajribalarining markazi kabutarlar edi. Qushlarga buyuk rassomlarning rasmlari ko’rsatildi va ularni neytral tasvirlar bilan almashtirdi.
Boshlash uchun kabutarlar rassomlarning rasmlarini farqlashni o’rgandilar – ular Leonardo da Vinchining durdonalarini Van Gogdan va undan keyingi ro’yxatda farqlashdi. Keyin olim tukli sub’ektlar go’zallikni odamlar bilan bir xil parametrlarda idrok eta oladimi yoki yo’qligini aniqlashga qaror qildi.
Go’zallik hodisasini tushunish uchun ikkita jihat muhim: estetik jihatdan go’zal tasvirlar yoki musiqa beradigan zavq, shuningdek, estetik bo’lmagan ijodlarni ko’rish yoki tinglash natijasida yuzaga keladigan salbiy his-tuyg’ular. Odamlar bu jihatlarni bir qator ko’rsatkichlar – soyalar uyg’unligi, tasvirning ravshanligi, taqdimot texnikasi va boshqalarga qarab ajratishadi.
Yaponiyalik tadqiqotchi o’z kaptarlaridan 10 yoshli bolalar chizgan rasmlarini baholashni “so’radi”. Dastlab, tasvirlar o’nlab kattalardan iborat hakamlar hay’ati tomonidan baholandi.
Birinchidan, qushlarga yigirma ikkita rasm ko’rsatildi. Agar chizganlari ularga yoqsa, tugmachani bosib baholadilar. Agar bu fikr komissiyaning qaroriga to’g’ri kelsa, kaptarlar mazali taom olishdi.
Ikkinchi “turda” sub’ektlarga o’nta boshqa rasm ko’rsatildi (mutaxassislarning fikricha, ulardan beshtasi “chiroyli” edi). Qushlar bu lotdan yomon suratlardan ikki baravar ko’p yaxshi suratlarni tanladilar.
Vatanabe shunday xulosa qildi: qushlar ham estetika tushunchasiga ega. Ammo bu tadqiqotlar jamoatchilik e’tirofiga sazovor bo’lmadi. Bundan tashqari, “kabutarlar bilan raqsga tushgani” uchun yaponlar hatto befoyda ilmiy tadqiqotlar uchun beriladigan istehzoli Ig Nobel mukofotiga sazovor bo’lishdi.
Peyzaj va MRI
Biroq, aynan shu tajribalar boshqalarni biz go’zallikni qanday qabul qilishimizni jiddiy o’rganishga undadi. Bu neyroestetikaning rivojlanishiga turtki bo’ldi.
Semir Zek “Nega inson durdona asarlarni ko‘rishdan zavq oladi?” degan savolga jiddiy javob izlagan birinchi olim bo‘ldi.
Ko’ngillilar ustida MRI protsedurasini o’tkazish orqali u odamlarda san’at asarlarini idrok etish jarayonida miya yarim korteksining bir xil qismi sevgan odam haqida o’ylashda “yorilishini” aniqladi. Ushbu zonalarning faolligi ikkala holatda ham taxminan 10% ga oshadi. Dopamin zavq va istak uchun mas’ul bo’lgan sohada ishlab chiqariladi.
Biroq, qiziqki, landshaftlarni idrok qilganda, boshqa joylar “yoqiladi” – kaudat yadrosining tanasi, shuningdek, medial orbitofrontal korteks. Buning tushuntirishi shundaki, landshaftlar bizga tinchlik beradi va bizni hayajonlantirmaydi. An’anaviy xitoy rasmlari bu ta’sirda ayniqsa kuchli.
Behruzbek Hamidov
