Iqtisodchi Gerbert Saymon cheklangan voqelik nazariyasini taklif qildi, buning uchun u Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi. Bu nazariya bugungi kunda juda keng tarqalgan muammo bo’lgan pastlik kompleksini yo’q qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, nazariya siyosatchilar yoki marketologlar odamlarni qanday aldashini aniq tushunishni osonlashtiradi.

Nazariyaning tavsifi

Olimlar uzoq vaqtdan beri odamlar o’zini oqilona tutishga qodir ekanligini isbotlashga harakat qilmoqdalar. Bu pozitivizm davrida kuzatilgan, ammo hozir bu haqda gapirish qiyin. Shu bilan birga, ko’plab zamonaviy iqtisodiy modellar odamlarning faqat o’z manfaatlarini qondiradigan narsalarni idrok etishini ko’rsatadigan asosiy fikrlarga asoslanadi.

Gerbert Saymon, o’z navbatida, odam giperratsional mavjudot bo’la olmaydi, deb ayta boshladi va boshqa mutaxassislar uni nihoyat eshitishdi. Ba’zi qadimgi psixologlar hatto ko’p odamlarning “xotirjamligi” faqat tushunarsiz uyqusizlik deb ta’kidlashgan. Shu bilan birga, qolganlarning faoliyati atrofida yuguradi, bu hech qanday ma’noga ega emas.

Simon, o’z navbatida, shunchaki tushunarsiz tanqid qilmadi. U taklif qilingan kontseptsiyani shu qadar chiroyli va aniq asoslab berdiki, u ko’pchilik uchun ochiq bo’lib chiqdi. Aslida, odam haqiqatan ham oqilona qarorlar qabul qila olmaydi, chunki u bunday jarayon uchun zarur bo’lgan hisoblash resurslariga ega emas.

Olimning g‘oyasi shundan iboratki, inson umri juda qisqa, hatto eng oddiy narsalarni ham to‘liq anglab yetish va amalga oshirish uchun. Agar biz murakkabroq narsa haqida gapiradigan bo’lsak, unda odam hech narsani tushunmaydi degan xulosaga kelishimiz mumkin. Saymonning ta’kidlashicha, ko’p odamlar hayotlarida faqat alohida holatlarda haqiqatan ham oqilona qarorlar qabul qilishlari mumkin. Qolgan vaqtlarda ular o’zlarining his-tuyg’ulariga ko’proq e’tibor berishadi va juda mantiqsiz qarorlar qabul qilishadi.

Tez orada bu g’oya iqtisodchilar tomonidan juda yaxshi ishlab chiqildi. Ular juda qiziq xulosa chiqarishdi. Iqtisodchilarning ta’kidlashicha, vaqt yoki ma’lumot etishmasligi sharoitida, ma’lum miqdordagi resurslarga ega bo’lmagan har bir sub’ekt oqilona qaror qabul qila olmaydigan strategiyadan maqsadli foydalanadi.

Bundan tashqari, qiziq jihat shundaki, tanlov to’g’ri bo’lganligidan ko’ra, jarayon tomonidan talab qilinadigan harakat tezligi va minimal miqdori muhimroq rol o’ynaydi. Shuning uchun, agar ma’lum bir vaziyatda nima qilish kerakligini bilmasangiz, o’zingizni ayblashga shoshilmang. Ehtimol, siz hali ham o’sha eski modeldan foydalanayotgandirsiz, unda odam aqlli bo’lishi va uning aqlli ekanligini tushunishi mumkin, aslida bu juda katta xato bo’lib chiqadi.

Bugungi kunda Saymonga ergashgan ko’plab mutaxassislar “oqilona johillik” atamasini qo’llashni boshladilar. Bunda vaziyat yoki mavzuni o’rganishga vaqt sarflash mantiqiy emasligi, agar tanlangan tanlovning narxi juda yuqori bo’lsa yoki minimal ijobiy natijalar keltirishi nazarda tutiladi. Agar siz bunday vaziyatda jaholat strategiyasini tanlasangiz, bu oqilona qarorga aylanadi. Shunga ko’ra, inson keyinchalik to’g’ri tanlov qilganini tushunadi, shuningdek, energiya, vaqt va resurslarni tejab, ularni boshqa yo’nalishga yo’naltiradi.