Muallifdan: “agar siz o’zingiz yoqtirmaydigan har qanday vaziyatni hal qila oladigan, sizga baxt keltiradigan odam bilan uchrashishni istasangiz,
nima deyishidan va boshqalar nima deb o’ylashidan qat’i nazar, oynaga qarang va sehrli so’zni ayting: -Salom!”R. Bax” Masihning cho’ntak qo’llanmasi”

Sukunatga chuqur kiring. Shaxsiy kuch ichki bilimlardan kelib chiqadi!

Zardushtiylik munajjimlar bashoratiga ko’ra, ayiq Rossiyaning ramzidir. Rossiyada ayiq kultining mavjudligi ko’plab arxeologik va etnografik materiallar bilan tasdiqlangan. Xalq xotirasi inson va ayiq o’rtasidagi bog’liqlik, o’ziga xos inson-hayvon birinchi ajdodi haqidagi ko’plab afsonalarni saqlab qolgan. Shuning uchun yarim ayiq-slavyan ertaklarida tez – tez uchraydigan yarim odam – “ayiq ko’zi”, “Medvedko”, “Jodugar”, “Medvedovich”, “Medveduk”. Ayiqning insoniy kelib chiqishi xalq e’tiqodlarida keng aks ettirilgan. Agar siz ayiqning terisini olib tashlasangiz, u odamga o’xshaydi: erkak erkakka o’xshaydi, ayiq esa ayolga o’xshaydi: “ayiqning inson ko’zlari, oyoqlari va barmoqlari bor, u ikki oyoq bilan yurishni biladi, yuzini yuvadi, emizadi, enaga qiladi va bolalarini sevadi, quvonadi va inson kabi qayg’u, inson nutqini tushunish, butun Rojdestvo postini “ro’za tutish”. Odamlar singari, u ham asalga qisman.” Sibir ovchilari ayiqning inson kelib chiqishi haqidagi dalillarni itlar unga va odamga xuddi hayvondan farqli ravishda hurishayotganini ko’rishdi.

“Ayiq-ota”! Shunday qilib, rus xalqi rus va Sibir o’rmonlarining asosiy hayvonini, hayvonlar dostonini, ertaklarni, dostonlarni, qo’shiqlarni, topishmoqlarni, e’tiqodlarni va fitnalarni hurmat va mehr bilan chaqirdi. “Oyoq oyoqlari” va hozirgi kunda rus madaniyatining muhim omili bo’lib, ko’plab adabiy asarlarda, maqol va matallarda, xalq ertaklari va dostonlarida uchraydi. Rus xalq ertakining zamonaviy versiyasi “Masha va ayiq” buning yorqin tasviri..:)

Rossiya bilan bog’liq bo’lgan ayiqning birinchi mashhur tasviri ingliz “Moskva kompaniyasi” (MuscovyCompany) gerbida uchraydi, bu gerb 1596 yilga to’g’ri keladi.

Agar siz Rossiya xaritasiga diqqat bilan qarasangiz, uning dunyo chegaralarida ayiqning konturlarini topishingiz mumkin. Qizig’i shundaki, sovet davrida xaritada ayiqning konturlari boshini g’arbga, Rossiyaning yangi chegaralari bilan ayiq sharqqa burilgan (Chukchi yarim oroli ayiq boshiga o’xshaydi).

Qadim zamonlardan beri ayiqlar tasvirlari odamni o’rab olgan: ibtidoiy odam g’orlari devorlaridagi rasmlardan tortib ko’plab rus va xorijiy shaharlarning (Velikiy Novgorod, Yaroslavl, Perm, Yekaterinburg, Berlin, Bern va boshqalar) gerblaridagi tasvirlargacha. Madridning “ayiq va qulupnay daraxti” gerbi butun dunyoga mashhur. Nima uchun ayiq va ekzotik daraxt Gerbning bir qismiga aylanganligi haqidagi versiyalardan birini ispan Nasr yozuvchisi Gilyermo de La Puertadan o’qish mumkin, u ilgari Ispaniya poytaxti o’rnida qulupnay daraxtlari o’sgan va ko’plab ayiqlar yurgan deb hisoblaydi. Keyinchalik murakkab versiyaga ko’ra, qulupnay daraxti ayiq tomonidan emas, balki ayiq tomonidan “quchoqlanadi”. Ushbu versiya foydasiga dalil sifatida ikkita qadimiy hujjat keltirilgan bo’lib, unda daraxtdan mevalarni ziyofat qilayotgan ayol haqida so’z boradi. Noma’lum jinsdagi ayiqdan tashqari, Madrid gerbiga etti yulduz ham kiradi. Biz ayiq haqida gapirayotganimizni aksioma bilan adashtirib, biz atrofdagi tog’lardan kelgan oddiy ayiq haqida emas, balki Madridda juda yaxshi kuzatilgan “ursa major” yulduz turkumi haqida gapirayapmiz deb taxmin qilishimiz mumkin. Ursa majorning ettita yulduzi dengizchilar va sayohatchilar uchun Shimoliy yarim sharning osmonida asosiy belgi hisoblanadi. Ular mashhur chelakni tashkil qiladi va Vedik-hind mifologiyasining ettita ilohiy donishmandlari bilan metafizik tarzda bog’lanadi, ular xudolar yerdagi odamlarga ma’lum bo’lgan eng qadimgi muqaddas bitik bo’lgan Vedik madhiyalarini kashf etdilar.

Ko’rib turganingizdek, “ayiq oyoqlari” nafaqat Rossiyada hurmat qilinadi va hurmat qilinadi. Dunyoning turli madaniyatlarining mifologik g’oyalari va marosimlarida ayiq quyidagicha harakat qiladi: Xudo sifatida (xususan, o’lish va qayta tug’ilish), madaniy qahramon, urf-odat asoschisi, ajdod, ajdod, totem, qo’riqchi ruh, davolovchi ruh, pastki dunyoning egasi, muqaddas yoki qurbonlik hayvon, ruhning mujassamlanishi, donor, odamning hayvon doppelgängeri, shaman yordamchisi, bo’ri va boshqalar.

Yunonlarda ayiq oy ma’budalari Artemis va Dianaga bag’ishlangan. Artemis marosimlarida qatnashgan qizlar “ayiqlar” deb nomlangan va ayiq terisini taqlid qiladigan sariq kiyim kiygan va bayram paytida ayiqning ramziy raqsini ijro etishgan. Artemida ibodatxonalarida, albatta, qo’lga olingan ayiq bor edi.

Barcha tillarda bu hayvonning nomi taqiqlangan, evfemizmdir: axir, mifologik ongda “qo’ng’iroq qilish” “qo’ng’iroq qilish” bilan bir xil va ibtidoiy ovchi uchun g’or ayig’i bilan uchrashuv o’lim bilan uchrashishga teng edi. Ehtimol, shuning uchun” ayiq ” (rus.”asal bo’lgan kishi”) nemis tilida Bear (“jigarrang”), Litva tilida lokis (“Shaggy”) deb nomlanadi.

Ba’zi tilshunoslarning fikriga ko’ra, hayvonlarning totemik nomlari qadimgi davrlarda odamga berilgan, shuning uchun so’zlari yoki ildizlari ayiq, bo’ri yoki boshqa o’rmon hayvonlarini anglatadigan ismlar Evropa kengliklarida juda kam uchraydi. Ayiq bilan bog’liq bo’lgan inson ismlarining aksariyati bu hayvonga kuch va jasorat bergan qadimgi skandinaviyaliklarga borib taqaladi. Shunday qilib, Osborn (“ayiqning o’g’li”), Byorn (“ayiq”), Bernard (“ayiq kabi Jasur”), Oberon (“ayiq yuragi”), Ursula(“ayiq”), Lokis (“ayiq”) ismlari paydo bo’ldi. Jahon mifologiyasida shoh Arturning keltcha nomi keng ma’lum bo’lib, u valiycha “arth” (ayiq) so’zidan kelib chiqqan. Evropa an’analarida ismlarning bunday sehrlari o’ziga xos ma’noga ega edi. Kuchli, qudratli o’rmon hayvonining nomi bu hayvonning ma’naviy va jismoniy fazilatlari yangi tug’ilgan chaqaloqqa o’tishiga ishongan chaqaloq edi. Yoki biron bir jasoratni amalga oshirgandan keyin odamga ulug’vor kuch nomi berildi. Medvedev familiyasi Rossiyada har doim juda mashhur bo’lganligi haqidagi tarixiy haqiqatni ta’kidlashdan boshqa ilojim yo’q…

Ayiqqa sig’inish insoniyat tongida barcha tirik mavjudotlarning qayta tiklanishiga sig’inish sifatida paydo bo’lgan va ehtimol neandertallarning ayiq marosimlari, Sibir xalqlari orasida ayiqqa sig’inishga o’xshash, umuman olganda, insonning birinchi bayramlari. Ma’lumki, ayiq sharafiga yerning turli burchaklarida maxsus xalq bayramlari va marosimlari o’tkazilgan: “ayiq ovi” (Evroosiyo), “inson oilasida ayiqni tarbiyalash” (Vetnam), “ayiq raqslari” (Shimoliy Amerika hindulari), “ayiq o’yinlari” (ob ugr, Kets, nivhi). Belorusiyaning butparast bayrami – tabiatning uyg’onishi bilan bog’liq Komoeditsa ma’lum bo’lib, unda dehqonlar ichkariga burilgan mo’ynali kiyimlarda kiyinib, qish uyqusidan uyg’ongan ayiqning harakatlariga taqlid qilib marosim raqsini ijro etishgan. Bu 21 mart – bahorgi tengkunlik kuni nishonlandi.

Bolgar xalqida 30 noyabrda nishonlanadigan Mechkinden (ayiq kuni) bayrami bor. Bolgariya zamonaviy Evropaning kam sonli davlatlaridan biri bo’lib, u erda hali ham davlat himoyasida bo’lgan yovvoyi ayiqlar saqlanib qolgan. Bolgar afsonasida aytilishicha, Muqaddas Havoriy Andriy birinchi chaqirilgan hayot paytida uning dalasida yovvoyi ayiq paydo bo’lib, shudgorda tortilgan ho’kizlardan birini yegan. Keyin avliyo ayiqni bo’ysundirib, uni yegan ho’kiz o’rnida shudgorga qamab qo’yishga muvaffaq bo’ldi. Bolgarcha “ibodat qiling, buvi, ayiq bilan uchrashmang”degan maqol bugungi kungacha saqlanib qolgan. Maqolning so’zma-so’z ma’nosi ayiqqa bo’lgan katta hurmat va qo’rquvni ifodalaydi. Va majoziy ma’no: “siz qila olmaydigan narsadan qoching!”.

Ayiq zamonaviy yirtqich hayvonlarning eng kattasi bo’lib, u oziq-ovqat piramidasining tepasida joylashgan. Tabiatda tabiiy dushmanlar deyarli yo’q. Kuchli tanasi, katta tirnoqli kuchli besh barmoqli oyoqlari, kalta dumi, kichkina ko’zlari va quloqlari bo’lgan katta boshi. Yirtqichlarning boshqa oilalari bilan taqqoslaganda, ayiqlar tashqi ko’rinishi, kattaligi va ichki tuzilishining ko’plab xususiyatlarining eng katta monotonligi bilan ajralib turadi. Hozirgi vaqtda sakkizta asosiy tur ma’lum. Ammo men uning tabiiy tarqalish maydonining sirli “rus ruhi” ning hududiy yaqinligini hisobga olgan holda jigarrang ayiqning turlari va biologik xususiyatlari haqida batafsilroq to’xtalishni taklif qilaman.

Jigarrang ayiqlar odatda yolg’iz hayvonlardir. Biroq, ba’zida ular katta miqdordagi oziq-ovqat manbalarida oila shaklida, yoshi bo’yicha turli xil ayiqlar bilan to’planishi mumkin. Bunday sharoitda kuchli va tajovuzkor shaxslar hukmronlik qiladigan aniq ierarxiya shakllanadi. Bunday guruhlarning yuqori qismini katta kattalar erkaklar egallaydi, eng tajovuzkor ayiqlar esa bolalari bo’lgan ayollardir. Eng kam tajovuzkor – ierarxik zinapoyaning pastki qismida joylashgan yosh ayiqlar. Jigarrang ayiq ko’pincha alacakaranlıkta, ertalab va kechqurun faol bo’ladi, ammo yomg’irli kunlarda u kun bo’yi yuradi. Ayiqlar juda sezgir, ular asosan eshitish va hidlash orqali erga yo’naltirilgan, ko’rish qobiliyati zaif. Ayiqning tana vazni katta bo’lsa-da va u o’zini noqulay his qilsa-da, aslida u jim, tez va oson harakatlanadigan hayvondir. Ayiq juda tez yuguradi-yaxshi otning chaqqonligi bilan-soatiga 55 km dan yuqori tezlikda. u yaxshi suzadi, 6 km va undan ham ko’proq suzishi mumkin va ayniqsa issiq vaqtda bajonidil suzadi. Yoshligida jigarrang ayiq daraxtlarga yaxshi ko’tariladi, lekin qarilik chog’ida u buni istamay qiladi, garchi bu qobiliyatni butunlay yo’qotadi deb aytish mumkin emas. Xavfli dushman bilan uchrashganda, ayiq baland ovoz bilan qichqiradi, orqa oyoqlarida turadi va raqibni old oyoqlari bilan urib tushirishga yoki uni ushlab olishga harakat qiladi. Jigarrang ayiq-bu o’tirgan hayvon va faqat yosh hayvonlar, oiladan ajralib, o’z oilasini yaratguncha yurishadi. Yozda erkak ayiqlar orqa oyoqlarida turib, daraxtlarning qobig’ini tirnoqlari bilan yirtib, hudud chegaralarini belgilaydilar. Bunday “chegara daraxtlari” o’nlab yillar davomida turli xil hayvonlar tomonidan ishlatilgan. Qish uchun, uy qidirib, ayiqlar yozgi uchastkasidan uzoqlashishi mumkin.