Qashshoqlik miyani buzadi

Bir paytlar nafaqat hech kim, balki Margaret Tetcherning o’zi ham kambag’allarning o’zlari qashshoqlik uchun aybdor, deb aytgan edi. U qashshoqlikni “shaxsiyat nuqsoni” deb atadi. Neyrofiziologlarning bu borada o’z fikri bor.

Kambag’al odamlar

Ijtimoiy tengsizlik hayot normasidir. Ba’zilar boyib ketishadi, boshqalari esa kambag’allashadi. Bunday holda, ikkinchisi mavjud emas:

• ta’lim,
• sifatli dori,
• to’liq ovqatlanish,
• qulay yashash sharoitlari.

Ba’zi mamlakatlarda qashshoqlik toza ichimlik suvining etishmasligi bilan bog’liq. Ya’ni, kambag’al bo’lish, hatto asosiy ehtiyojlarni ham qondira olmaslikdir. Va bunday odamlar A. Maslou piramidasida yuqori darajaga ko’tarila olmaydi.

Kambag’al odamlar ko’proq “noto’g’ri” ishlarni qilishadi:

• spirtli ichimliklar va chekish,
• qasam so’zlar,
• deviant xulq-atvor.

Ammo buning sababi xarakterga bog’liq emas, balki surunkali stressdir. Biror kishi bo’sh oshqozon haqida tashvishlansa, qondagi kortizol darajasi pasaymaydi.

Yomon miya

Bunday tabiatning tizimli ta’siri miyada tizimli o’zgarishlar:

• Amigdalaning vahima tugmasi ortadi va umuman olganda, limbik tizimning prefrontal korteksga nisbatan ustuvorligi. Bunday miya sukut bo’yicha mantiqan emas, balki salbiy hissiy jihatdan “o’ylaydi”.
• Hipokampal hujayralar soni kamayadi. Miyaning bu qismi o’rganish, xotira va kognitiv qobiliyatlar uchun javobgardir.
• Median prefrontal korteksning neyron aloqalari kamayadi. Natijada, odam o’z his-tuyg’ularini va harakatlarini rejalashtirish va nazorat qilish qiyinroq bo’ladi. Shunday qilib, nochorlik holati zaiflik yoki mas’uliyatni o’z zimmasiga olishni istamaslik emas, balki qisman fiziologik o’zgarishlarning natijasidir. Miya, og’ir surunkali stress ta’sirida, nostandart qarorlar qabul qilish qobiliyatini yo’qotadi: bir parcha non topish kerak bo’lganda, yaratish va strategik fikrlash uchun vaqt yo’q.
• DNKda epigenetik o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bizning genlarimiz o’zgarmaydi, lekin tuzilmalarni ota-onalardan bolalarga nusxalashda ular muqarrar ravishda kodda “buzilishlar” ni o’z ichiga oladi. Ularning soni va ta’siri atrof-muhit sharoitlari ta’sirida ortishi mumkin. Bularga ovqatlanish, yashash sharoitlari, atrof-muhit va surunkali stress kiradi.