Izzattillo Islomov
Ko’p yillar davomida huquq va kriminologiya sohalari sherikning zo’ravonligini tushunish va bashorat qilish muammosi bilan kurashdi. An’anaviy usullar ko’p jihatdan jinoiy yozuvlar va xulq-atvor namunalarini tahlil qilishga tayangan, ammo ular ko’pincha o’limga olib kelmaydigan zo’ravonlikdan o’limga olib keladigan zo’ravonlikka o’tishni aniq bashorat qilishda muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Murakkab vositalarga ehtiyoj borligini anglagan tadqiqotchilar yechimlar uchun sun’iy intellektga (AI) murojaat qilishdi. AI, katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash va murakkab naqshlarni aniqlash qobiliyatiga ega bo’lib, sheriklar orasidagi zo’ravonlik nuanslarini chuqurroq o’rganish uchun noyob imkoniyatni taqdim etdi.
“Bizning ilmiy maqolamiz qonuniy hujjatlarda mavjud bo‘lgan ma’lumotlarga asoslangan va uchta asosiy sababga ko‘ra sun’iy intellekt (AI) dan foydalangan holda intim hamkor ayolni o‘ldirishni bashorat qilishga qaratilgan”, deb tushuntirdi tadqiqot muallifi Esperanza Garsiya -Vergara, Sevilyadagi Loyola universitetining PhD talabasi. “Birinchidan, intim hamkor ayol o’limi ayollarning zo’ravon o’limining asosiy sababi hisoblanadi. Intim hamkor femitsid xavfi omillarini va xavfni baholash vositalarini aniqlashdagi ilmiy yutuqlarga qaramay, intim sherik femitsid hali ham ro‘y bermoqda, bu esa ushbu hodisa bo‘yicha keyingi tadqiqotlar zarurligini ta’kidlaydi”.
“Ikkinchidan, biz qonuniy hujjatlarga e’tiborni huquqiy jihatlar va jinoiy xatti-harakatlarning rasman tasdiqlangan manbasi sifatida qaratamiz, bu esa jabrlanuvchilarning intervyularidan ma’lumotlarni olish mumkin bo’lmagan intim sherigi ayol o’limi bo’yicha tadqiqotlarda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Uchinchidan, biz huquqiy hujjatlardagi katta ma’lumotlarni samarali tahlil qilish, samarali profilaktika choralarini erta aniqlash va amalga oshirishga hissa qo‘shishi mumkin bo‘lgan naqshlarni aniqlash uchun sun’iy intellektdan foydalanamiz”.
Tadqiqot Ispaniyadan jami 491 ta huquqiy ishni tahlil qilib, ularning erkak sheriklari tomonidan ayollarga nisbatan zo’ravonlik holatlariga e’tibor qaratdi. Ishlar huquqiy hujjatlarning keng qamrovli manbai bo’lgan Vlex yuridik ma’lumotlar bazasidan aniqlangan 8481 ta ishdan iborat kattaroq hovuzdan sinchkovlik bilan tanlangan. Tasdiqlangan va yakunlangan ishlarga e’tibor qaratish bo’yicha vaqtinchalik qarorlar bundan mustasno, tadqiqot uchun faqat yakuniy sud qarorlari ko’rib chiqildi.
Tadqiqot guruhi ushbu hujjatlardan tegishli ma’lumotlarni ko’rib chiqish va olish uchun inson tilini talqin qilishga qaratilgan sun’iy intellektning bir qismi bo’lgan tabiiy tilni qayta ishlash (NLP) usullaridan foydalangan. Ushbu texnologiya tadqiqotchilarga matnli ma’lumotlarni samarali qayta ishlash, intim sherigi zo’ravonlik holatlari bilan bog’liq tegishli ma’lumotlarni aniqlash va tasniflash imkonini berdi.
To’liq tahlil qilish uchun 33 ta mustaqil o’zgaruvchilar aniqlandi va uchta toifaga guruhlandi. Birinchi guruh o’tmishdagi jinoiy xatti-harakatlar va jazo choralarini o’z ichiga olgan bo’lib, ularda jinoyatchilarning umumiy va yaqin sherigi zo’ravonligiga xos jinoiy tarix hamda qo’llanilgan sanktsiyalarning tabiati va muddati batafsil bayon etilgan. Ikkinchi guruh hodisalarning joylashuvi va vaqti, odamlarning mavjudligi va nizolar kabi holatlar kabi ekologik va vaziyat omillarini o’z ichiga oladi. Yakuniy guruhga zo’ravonlikning chastotasi, kuchayishi, turi (jismoniy yoki psixologik) va jabrlanuvchilarning kurashish strategiyasi kabi to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lgan o’zgaruvchilar kiritilgan.
Keyinchalik bu o’zgaruvchilar intim sherigi femitsid bilan bog’liq yuridik matnlardagi muayyan elementlarni aniqlash uchun mashina o’rganish algoritmlari yordamida tahlil qilindi.
Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, o’zgaruvchilarning keng doirasini hisobga olgan holda aniqroq bashorat qilish mumkin. Dastlab, faqat jinoyat tarixi va jazo choralari tahlil qilinganda, bashoratlarning aniqligi cheklangan edi. Biroq, tadqiqotchilar zo’ravonlik holatlari va tabiati bilan bog’liq ko’proq o’zgaruvchilarni o’z ichiga olganligi sababli, ularning o’limga olib keladigan va o’ldiradigan bo’lmagan holatlarni farqlash qobiliyati sezilarli darajada yaxshilandi.
Xususan, tahlil faqat o‘tmishdagi jinoiy xatti-harakatlar va jazo choralariga qaratilgan bo‘lsa, IBk algoritmi 54,27% aniqlash darajasi bilan halokatli bo‘lmagan holatlarni aniqlashda yetakchilik qildi. Biroq, bu ko’rsatkich atrof-muhit va vaziyat omillari kiritilganda oshib ketdi, RandomForest algoritmi halokatli bo’lmagan holatlarni aniqlash darajasi 74,16% ga etdi. Shunisi e’tiborga loyiqki, o’zgaruvchilarning yanada kengroq to’plamining kiritilishi RandomForest-ning o’limga olib kelmaydigan zo’ravonliklarni aniqlash darajasini ta’sirchan 87,04% ga oshirdi.
O’limga olib keladigan zo’ravonlikni aniqlash sohasida tadqiqotning dastlabki bosqichlarida RandomForest algoritmi 68,49% aniqlash darajasiga erishgan. Bu BayesNet algoritmi tomonidan keyingi tahlillarda qoldirildi, u atrof-muhit va vaziyat o’zgaruvchilari qo’shilgandan so’ng 70,56% aniqlash tezligini qayd etdi va barcha o’zgaruvchilar hisobga olingan holda 82,36% dan yuqori.
“Tadqiqotimizning keng jamoatchilik uchun dolzarbligi nuqtai nazaridan, biz bu intim sheriklar femitsidlarini bashorat qilish va oldini olish bo’yicha optimistik nuqtai nazarni beradi deb aytar edik. Bir tomondan, bizning tadqiqotimiz shuni ta’kidlaydiki, huquqiy hujjatlarda mavjud bo’lgan ma’lumotlar intim hamkor ayol o’ldirish holatlarini aniqlash uchun juda muhimdir. Ushbu topilma intim sherigi ayol o’limiga huquqiy nuqtai nazardan yondashish muhimligini ta’kidlab, huquqshunos mutaxassislarni intim sherik ayol o’ldirish bilan bog’liq omillarni aniqlashga o’rgatish va shu tariqa jinoyatni aniqlash va oldini olishga hissa qo’shish zarurligini ta’kidlaydi.
“Bundan tashqari, bizning tadqiqotimiz intim sheriklar tomonidan o’ldirilgan ayol o’limiga qaratilgan bo’lsa-da, u boshqa jinoyat tipologiyalariga ham xuddi shunday innovatsion yondashuvni qo’llash imkoniyatlarini ta’kidlaydi. Boshqa tomondan, bizning tadqiqotimiz intim hamkor femitsidligini aniqlashni kuchaytirish uchun bir nechta omillarni hisobga olish muhimligini ta’kidlaydi. Topilmalar shuni ko’rsatadiki, turli xil omillarni (masalan, o’tmishdagi jinoiy xatti-harakatlar, jazo choralari, zo’ravonlik xususiyatlari, shuningdek, jinoyat sodir bo’lgan muhit va vaziyat kabi) hisobga olgan holda, ko’proq sonli intim sherigi ayol o’ldirilishini aniqlash mumkin. holatlar.”
Tadqiqot jinoyatni bashorat qilish uchun AIdan foydalanishda sezilarli yutuqlarga erishgan bo’lsa-da, bu cheklovlarsiz emas. Birinchidan, topilmalar ispan huquqiy holatlariga asoslangan bo’lib, ularning turli madaniy yoki huquqiy kontekstlarda qo’llanilishini cheklashi mumkin. Bundan tashqari, tadqiqotning o’tmishdagi voqealarga e’tibor qaratilishi shuni anglatadiki, u o’limga olib kelmaydigan zo’ravonlik holatlarining uzoq muddatli rivojlanishini kuzatib bo’lmaydi, ularning ba’zilari o’limga olib keladigan zo’ravonlikka olib kelishi mumkin. Kelajakdagi tadqiqotlar vaqt o’tishi bilan holatlarni kuzatadigan uzunlamasına tadqiqotlar o’tkazish orqali bu bo’shliqni bartaraf etishi mumkin, bu esa yaqin sheriklar zo’ravonligi qanday rivojlanishi haqida qimmatli ma’lumot beradi.
“Ilmiy hamjamiyat e’tiborini talab qiladigan muhim elementlar mavjud va men ulardan birini ta’kidlab o’tmoqchiman. Hozirgi vaqtda intim hamkorlar tomonidan ayollarga nisbatan zo’ravonlik holatlari mavjud, ular intim hamkorni femitsid qilish xavfi past deb hisoblanadilar, ammo ularning intim hamkori femitsidga olib keladi. Ushbu holatlarda haqiqiy xavfni to’g’ri aniqlashga nima to’sqinlik qiladi? Bu holatlar to’g’ri bashorat qilingan holatlardan nimasi bilan farq qiladi? Bu masalaga alohida e’tibor qaratgan holda, yaqin sheriklar tomonidan o’ldirilgan ayollarni o’ldirishni yanada chuqurroq o’rganish kerak.”
“Buni hal qilish uchun, ushbu hodisa doirasida turli xil profillar mavjudligini tan olgan holda, intim sherigi femitsidni o’rganishga kompleks yondashuvni qabul qilish kerak. Har bir profil intim sherigi ayol o’limiga ta’sir qiluvchi o’ziga xos omillar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Ushbu vaziyatlarning sharoitlari va xususiyatlarining o’zgaruvchanligi, yaqin sherikning ayol o’limiga hissa qo’shadigan turli elementlarni chuqur o’rganish va tushunishni talab qiladi. Shunday qilib, biz kengroq holatlar bo’yicha bashorat qilish va oldini olish strategiyalarimizni yaxshilashimiz mumkin.
