Behruzbek Hamidov
Oldingi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, bizning asab tizimimiz o’z-o’zidan paydo bo’lgan teginish va tashqi manbalardan teginishni farqlay oladi, bu jarayon ko’pincha taktil eshik sifatida tavsiflanadi. Bu qobiliyat atrofimizdagi dunyo bilan o’zaro munosabatlarimizni tushunishimizga yordam beradi.
O’zingizga teginishga olib keladigan harakatni amalga oshirganingizda, miyangiz bu aloqani kutadi. Bu sezgi sizning harakatingiz natijasi ekanligini biladi. Ushbu kutish tufayli miya hissiy javobda “tovushni pasaytiradi”. Aslida, u qisman “bekor qiladi” yoki hissiyotni yo’q qiladi, chunki u kutilgan va o’z-o’zidan paydo bo’ladi. Shuning uchun siz o’zingizni samarali qitiqlay olmaysiz – miyangiz teginish kelayotganini biladi va javobni kamaytiradi.
Biroq, virtual haqiqatning joriy etilishi bu tushunchaga yangi qatlam qo’shdi. VR foydalanuvchilari ko’pincha, ayniqsa ijtimoiy yoki interaktiv virtual muhitda jismonan mavjud bo’lmagan his-tuyg’ular haqida xabar berishadi. Bu tadqiqotchilarni hayratga soldi: bizning miyamizni butunlay virtual muhitda teginish hissi bilan aldash mumkinmi?
“Virtual haqiqatda odamlar ba’zan ularga teginadigan hech qanday odam yoki narsa bo’lmasa ham, ozgina teginish hissi haqida xabar berishadi. Biz tasodifiy suhbatlarni kuzatib bordik, ba’zan odamlar VRda ob’ektlarga tegganda nimani his qilishlari haqida. Bu hech qachon tasvirlanganmi va buning orqasida qanday nerv/kognitiv jarayonlar bo‘lishi mumkinligi meni qiziqtirdi”, dedi tadqiqot muallifi Art Pilacinski, Klaes Laboratoriyasi
Buni o’rganish uchun tadqiqotchilar 21 yoshdan 42 yoshgacha bo’lgan 36 nafar ko’ngilli bilan tajriba o’tkazdilar. Virtual voqelik bilan oldindan tajribaga ega bo’lmagan yoki umuman tajribasi bo’lmagan bu ishtirokchilar boshga o’rnatilgan displeylar (Oculus Quest 2) yordamida virtual muhitga cho’milishdi.
Dastlab, ishtirokchilar turli virtual ob’ektlar bilan o’zaro aloqada bo’lish orqali VR sozlamalari bilan tanishdilar. Asosiy vazifa virtual tayoq yordamida o’zlarining virtual qo’llariga teginishdir. Kuzatuvchilar ishtirokchilarning reaktsiyalari va fikr-mulohazalarini diqqat bilan kuzatib borishdi. Ishtirokchilardan virtual qo’llariga tegilganda biror narsani his qilishlari yoki sezmasliklari so’ralgan. Agar ular sezgi haqida xabar berishsa, undan keyin uni tasvirlash va qo’l va bilakning turli qismlarida uning intensivligini baholash so’ralgan.
Aksariyat ishtirokchilar (89%) tajriba davomida teginish hissi haqida xabar berishdi. Ular bu tuyg’uni karıncalanma, statik, tikish, elektr tuyg’usi yoki qo’ldan o’tadigan shamolga o’xshash deb ta’rifladilar. Virtual tayoqning holatiga mos keladigan bu sensatsiya tadqiqotchilar “fantom teginish illyuziyasi” deb atashgan.
Tadqiqotning qiziq tomoni shundaki, ishtirokchilar virtual muhitda ko’rinmaydigan tana qismlarida, xususan, bilaklarida xayoliy teginish illyuziyasini his qilishgan. Bu kuzatish juda muhim, chunki u illyuziya faqat vizual belgilarga bog’liq emasligini ko’rsatadi.
Ishtirokchilarning tananing ko’rinmaydigan qismlarida his-tuyg’ularni his qilish qobiliyati miyaning tanani idrok etishi va hissiy kirishlar o’rtasidagi yanada murakkab o’zaro ta’sirni ko’rsatadi. Ushbu topilma miyaning sensorli ma’lumotlarning turli xil turlarini, masalan, propriosepsiya (tananing holati va harakati hissi) va vizual signallarni birlashtirib, izchil teginish tajribasini yaratishga oid savollarni ochadi.
“Biz o’z-o’zidan teginishni bekor qilishning fiziologik jarayonini tekshirish uchun virtual haqiqat foydalanuvchilari tomonidan anekdot sifatida xabar qilingan hodisani oldik”, dedi Pilacinski PsyPost-ga. “Biz bu xayoliy tuyg’u haqida izchil xabar berishni karıncalanma sifatida ko’ramiz. Lekin shunchaki bu emas – biz ishtirokchilar qo’llarining ularga ko’rinmaydigan qismlarida xayoliy teginishni his qilishlarini ham ko’rsatdik. Bu bizga tana yuzasiga teginishni xaritalash nafaqat ko’rish yoki teginish signallariga asoslanganligini, balki ba’zi yuqori tartibli tana sxemalarini xaritalashdan foydalanishiga ishora qiladi.
Fantom sensorli illyuziya virtual haqiqat sozlamalari uchun yagona ekanligini aniqlash uchun nazorat tajribasi o’tkazildi. Ushbu eksperimentda ishtirokchilar virtual ob’ektlar bilan o’zaro ta’sir o’tkazish o’rniga teriga qizil chiroqni proyeksiyalovchi kichik lazer ko’rsatkichidan foydalanishdi. Ushbu sozlash virtual haqiqat tomonidan taqdim etilgan immersiv vizual signallarsiz o’xshash hislarni keltirib chiqarish mumkinligini sinab ko’rdi.
Natijalar muhim edi: juda kam ishtirokchilar (44%) virtual haqiqat stsenariysi bilan solishtirganda ushbu boshqaruv sozlamalarida biron bir sensatsiya haqida xabar berishdi. Ushbu nomutanosiblik fantom teginish illyuziyasi haqiqatan ham taklif yoki eksperimental o’rnatishning o’zi emas, balki virtual haqiqatning immersiv va vizual jihatdan boy muhitiga xos ekanligini ko’rsatadi.
Biroq, bu tadqiqotda ba’zi cheklovlar mavjud. Birinchisi, sensatsiyani barcha ishtirokchilar bir xilda boshdan kechirmadilar, to’rt kishi hech qanday hayoliy teginish haqida xabar bermadi. Ushbu o’zgaruvchanlik e’tibor yoki kognitiv jarayonlar kabi individual farqlar fantom teginish tajribasida rol o’ynashi mumkinligini ko’rsatadi.
Ko’rib chiqilishi kerak bo’lgan yana bir nuqta – o’z-o’zidan bildirilgan his-tuyg’ularning ishonchliligi. Tadqiqot ishtirokchilarning sub’ektiv ta’riflari va xayoliy teginish baholariga tayandi, bu hissiyotning intensivligi yoki tabiatini to’g’ri aks ettirmasligi mumkin.
Oldinga qarab, tadqiqotchilar ushbu hodisa ortidagi asab mexanizmlarini yanada o’rganishga qiziqishmoqda. Bizning miyamiz sensorli ma’lumotlarni virtual muhitda qanday birlashtirganini tushunish VR texnologiyasi uchun ham foydalanuvchi tajribasini yaxshilash, ham potentsial terapevtik ilovalar nuqtai nazaridan muhim ta’sir ko’rsatishi mumkin.
“Birinchi navbatda biz xayoliy teginishning haqiqiy hissi va taklif kabi boshqa kognitiv jarayonlarni ajratmoqchimiz”, dedi Pilacinski. “Buning uchun biz virtual haqiqat timsolida kognitiv omillarni o’rganish bo’yicha hamkorlik loyihasini boshladik. Biz illyuziya va teginishni bashorat qilish jarayonlarining neyron asoslarini o’rganishni davom ettiramiz.
“Biz teginishni bekor qilish ko’rishga bog’liq bo’lmasligi mumkinligi haqidagi kontseptsiyani ham kuzatib boramiz. Buning uchun biz eksperimental paradigmamiz uchun mos bo’lgan neyron o’lchovlardan foydalanamiz. Bu shuni anglatadiki, biz virtual haqiqatda mujassamlash va teginish ustida ishlaymiz, shuningdek, bunday timsolga imkon beradigan neyro va kognitiv jarayonlar ustida ishlaymiz.
“Bizning fikrimizcha, fantom teginish illyuziyasi turli hodisalarni o’rganish uchun ajoyib boshlanishdir, masalan, virtual bo’shliqlar, tana sxemasi, sensorli fiziologiyadagi asosiy tadqiqotlargacha”, – deya qo’shimcha qildi Pilacinski.
Izzattillo Islomov
