Behruzbek Hamidov
Reddit-ning onlayn nutqini o’rganuvchi yaqinda o’tkazilgan tadqiqot, foydalanuvchilarning partizan subredditlarida ishtirok etishi va ularning sharhlaridagi umumiy zaharlilik, hatto siyosiy bo’lmagan munozaralarda ham ajoyib bog’liqlikni ochib beradi. Ushbu tadqiqot onlayn shafqatsizlikning tabiati haqida tushuncha beradi, bu ba’zi odamlar turli muhokama kontekstlarida doimiy ravishda toksik xulq-atvorni namoyon etishini ko’rsatadi.
6,3 milliondan ortiq Reddit foydalanuvchilarining yuz millionlab sharhlari tahliliga asoslangan topilmalar PNAS Nexus.
Yillar davomida ijtimoiy media platformalari ko’pincha shafqatsizlik va dushmanlik bilan ajralib turadigan qizg’in siyosiy munozaralar uchun kurash maydoni bo’lib kelgan. Oldingi tadqiqotlar mafkuraviy tafovutlar va ijtimoiy identifikatsiyaning onlayn zaharlilikni kuchaytirishdagi roliga ishora qilgan. Biroq, bu tadqiqotlar, birinchi navbatda, siyosiy kontekstlarga qaratilgan bo’lib, bu xatti-harakatlarning siyosiy bo’lmagan munozaralarga qanday aylanishini tushunishda bo’shliq qoldirdi. Ushbu tadqiqot tadqiqotchilari siyosiy nutqda kuzatilgan zaharlanish kengroq xulq-atvor namunasi yoki yo’qligini o’rganishga undadilar.
“Ijtimoiy tarmoqlar asosiy siyosiy munozaralar mezbonidir, lekin afsuski, bu munozaralar juda noaniq. Onlayn siyosiy nutqni demokratlashtirish uchun biz avvalo bu shafqatsizlikning ildizlarini tushunishimiz kerak”, dedi tadqiqot muallifi Michalis Mamakos, Psixologiya kafedrasi doktori olimi. Shimoli-g’arbiy universitet.
Tadqiqotda millionlab odamlar keng ko’lamli munozaralarda qatnashadigan mashhur onlayn-forum Reddit ma’lumotlaridan foydalanildi. Tadqiqotchilar Pushshift Reddit ma’lumotlar to’plamidan foydalanganlar, unda muallif, sana, subreddit va kontent kabi Reddit sharhlari haqida batafsil ma’lumotlar mavjud. Aniqligini ta’minlash uchun botlar va moderatorlarning izohlari chiqarib tashlandi.
Tadqiqotchilar Redditning subreddits deb nomlanuvchi subforumlarini mazmuni va foydalanuvchilar bazasiga ko‘ra partiyaviy va nopartizanlarga ajratdilar. Har bir subredditning partiyaviyligi z-skor yordamida o’lchandi, bu qiymat o’rtacha qiymatdan qanchalik uzoqda ekanligini ko’rsatadigan statistik usul. Haddan tashqari chap yoki o’ng qanotga moyil bo’lgan subredditlar “partizan”, neytral o’rtachaga yaqin bo’lganlar esa “partizan” deb belgilandi.
2011 yildan 2022 yilgacha bo’lgan 9000 dan ortiq subredditlardan 260 milliondan ortiq sharhlarning ommaviy namunasi tahlil qilindi. Tadqiqotchilar 2011 va 2021 yillar oralig‘ida Reddit’da ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchilarning fikr bildirish xulq-atvoriga e’tibor qaratdilar, ular ro‘yxatdan o‘tganidan keyin bir yil ichida o‘z postlarini o‘rganib chiqdilar.
Foydalanuvchilar partiyaviy subredditlarda kamida beshta fikr bildirgan bo‘lsa, “jamlanganlar” va agar ular bo‘lmasa, “jamlanganlar” deb tasniflanadi. Ishtirokchilar yana ikkita kichik guruhga bo’lingan: bir tomonlama shug’ullanuvchilar (yoki chap qanot yoki o’ng qanot subredditlarida sharhlovchilar) va ikki tomonlama shug’ullanuvchilar (ikkalasida ham qatnashganlar) .
Sharhlarning xushmuomalaligi/toksikligini baholash uchun tadqiqotchilar Google’ning PerspectiveAPI klassifikatoridan foydalanganlar, bu vosita qo‘pol, hurmatsizlik yoki asossiz bo‘lish ehtimolini baholash uchun mo‘ljallangan.
Tadqiqotchilar subredditdagi partiyaviy ajratish darajasi va undagi sharhlarning zaharliligi o’rtasida kvadratik bog’liqlikni aniqladilar. Bu shuni anglatadiki, yuqori partizan bo’linishi bo’lgan subredditlarda sharhlar zaharli bo’lish ehtimoli ko’proq edi. Ushbu naqsh chap qanot va o’ng qanot subredditlarida izchil bo’lib, noaniq xatti-harakatlarning kuchayishi siyosiy spektrning bir chekkasi bilan chegaralanmaganligini ko’rsatadi.
Partizan subredditlarida zaharli sharhlarni joylashtirgan shaxslar ham partiyaviy bo’lmaganlarda zaharli bo’lishga moyil edi. Ishtirok etilgan foydalanuvchilar, ayniqsa chap qanot va o’ng qanot subredditlarida faol bo’lganlar, ishtirok etmagan foydalanuvchilar bilan solishtirganda tarafsiz munozaralarda yuqori toksiklik darajasini ko’rsatdilar. Ushbu topilma shuni ko’rsatadiki, ba’zi foydalanuvchilar muhokama mavzusidan qat’i nazar, tabiatan noaniq.
Mamakos PsyPost nashriga bergan intervyusida “Siyosiy munozaralarda zaharli bo’lgan odamlar, ularning muhokamalari siyosatga aloqasi bo’lmaganida ham zaharli bo’ladi” dedi. “Bu odamlar onlayn siyosiy munozarada hukmronlik qiladilar va dushmanlikni yoqtirmaydiganlarni bu muhokamalardan voz kechishga undaydilar. Binobarin, o’ta zaharli shaxslar haddan tashqari ko’payib ketgan, bu esa jamoatchilikni bizning siyosatimizning holati haqiqatdan ham zaharliroq degan xulosaga kelishiga olib keladi.”
Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, ikki tomonlama aloqada bo’lganlar bir tomonlama qatnashganlarga qaraganda ko’proq zaharli bo’lib, bu aks-sado kameralari toksiklikning asosiy sababi ekanligi haqidagi g’oyaga zid keladi. Buning o’rniga, u siyosiy spektr bo’ylab nutq bilan shug’ullanadigan shaxslar zaharli xatti-harakatlarga ko’proq moyil bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi.
“Amerika siyosiy nutqi nega bunchalik zaharli ekanligining asosiy izohlaridan biri shundaki, amerikaliklar aks-sado palatalarida jim bo’lishadi – ular faqat siyosiy tafovutning bir tomonidagi odamlardan eshitishadi”, dedi Mamakos. “Aksincha, biz chap qanot va o’ng qanot subredditslari bilan aloqada bo’lgan foydalanuvchilar faqat chap qanot yoki o’ng qanot subredditslari bilan shug’ullanadigan foydalanuvchilarga qaraganda zaharliroq ekanligini aniqladik. Bu topilma shuni anglatadiki, o’xshash nuqtai nazarlarga haddan tashqari ta’sir qilish qutblanishni keltirib chiqaradigan narsa bo’lmasligi mumkin.
Tadqiqot chuqur tushunchalarni taqdim etsa-da, uning cheklovlarini tan olish juda muhimdir. Birinchidan, tadqiqot faqat Reddit-da o’tkazildi, u turli xil bo’lsa-da, global onlayn hamjamiyatning faqat bir qismini tashkil qiladi. Ushbu platformada kuzatilgan xatti-harakatlar boshqa ijtimoiy media saytlaridagi xatti-harakatlarni mukammal aks ettirmasligi mumkin.
Kelajakdagi tadqiqotlar, xuddi shunday xatti-harakatlarning mavjudligi yoki yo’qligini aniqlash uchun ushbu tadqiqotni Twitter yoki Facebook kabi boshqa platformalarda kengaytirishi mumkin. Bundan tashqari, odamlarning zaharli nutqqa jalb qilish sabablarini o’rganish va Internetda ko’proq fuqarolik munosabatlarini rivojlantirish strategiyalarini o’rganish foydali bo’ladi.
“Raqamli demokratiyaga muvaffaqiyatli o’tish uchun barchamiz bo’luvchi kontentdan voz kechish mas’uliyatini o’z zimmamizga olishimiz kerak va buning o’rniga turli nuqtai nazarlarga hamdardlik bilan yondashishimiz kerak”, dedi Mamakos.
Izzattillo Islomov
