Izzattillo Islomov
Inson huquqlari boʻyicha huquqshunos Dekster Diaz oʻzining “Oʻn turdagi odamlar: Biz kimligimizga va kim boʻla olishimizga yangi qarash” kitobida buni shunday izohlaydi: “Sizdagi surgun uygʻondi. Ibtidoiy odamlar omon qolish imkoniyati to’g’ridan-to’g’ri guruh a’zolariga bog’liqligini aniqladilar. Har qanday haydash o‘ta xavfli edi”. Biz hali ham ko’p narsaga olis ajdodlarimiz kabi juda ibtidoiy munosabatda bo’lamiz.
U inson xatti-harakatlarining o’nta asosiy turini aniqlash uchun evolyutsion psixologiyaga murojaat qildi. Bu tiplar biz evolyutsiya jarayonida tipik muammolarni hal qilish uchun ishlab chiqqan reaksiyalarga mos keladi. Ushbu aqliy modellar “hayotning eng muhim qarorlarini boshqaradi”.
INSON XATTI-HARAKATLARINING TURLARI
- Kindred. O’z farzandlari va oila a’zolarining manfaatlarini boshqalardan ustun qo’yishga intiladi.
- Og‘riq qo‘riqchisi. Birovning dardini va rahm-shafqatini his qilish qobiliyatini beradi, shuning uchun hissiy stressdan himoya qiladi.
- Surgun. Guruhning bir qismi bo’lish zarurligini ochib beradi, jamoadan chetlatilganda azoblanadi.
- Dread Tamer. O’lim qo’rquvini engishga yordam beradi.
- Mutaxassis. Go’zallikni qanday qadrlashni biladi va go’zallikka erishib bo’lmaydigan paytda halokatga bo’lgan impulsiv istakni o’z ichiga oladi.
- Agressor. Agressiyadan mudofaa yoki boshqalarni nazorat qilish vositasi sifatida foydalanishga qodir.
- Tribalist/boshliq. Rahbar bo‘la oladi va guruhlar tuza oladi.
- Enaga. Boshqalarga g’amxo’rlik qilishga qodir, lekin kerak bo’lsa, ulardan voz kechishi ham mumkin.
- Aktyor. Diqqat, sevgi yoki kuch markazida bo’lish istagi tufayli g’ayrioddiy xatti-harakatlarni ko’rsatishga moyilligini ko’rsatadi.
Behruzbek Hamidov
