Xulq-atvor iqtisodiyoti

Siz uchun nima muhim: pul yoki xavfsizlik? Richard Taler o’z dissertatsiyasini ushbu muammoga bag’ishlagan va uni “Yashash narxi” deb atagan. Bir tadqiqotda u bir guruh talabalarga ikkita savol berdi:

1. “Agar o’limga olib keladigan kasallikka chalinish xavfi mavjud bo’lsa, antidot dozasi uchun qancha to’lashga tayyorsiz? Infektsiya ehtimoli 1/1000 ni tashkil qiladi.
2. “Bir xil kasallikni o’rganishda qatnashishga rozi bo’lishingiz uchun qancha vaqt kerak bo’ladi? Infektsiya ehtimoli 1/1000 ni tashkil qiladi.

Agar o‘quvchilar oqilona fikr yuritsalar, javoblardagi yig‘indilar bir xil bo‘lardi. Ammo natijalar shuni ko’rsatdiki, ko’pchilik zaharga qarshi dori uchun 2000 dollar to’lashga tayyor va agar tovon puli 550 000 dollardan kam bo’lsa, tadqiqotda qatnashishdan bosh tortgan.

Raqamlardagi bunday tafovutni na iqtisodiy nazariya, na mantiq tushuntira olmadi. Buni Richard Taler, “sertifikatlangan dangasa” qildi, u o’qishni tugatgach, “biz undan unchalik umidimiz yo’q edi”, deb aytishdi va 2017 yilgi iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofoti sovrindori. Uning ta’kidlashicha, odamlar ko’p noto’g’ri qarorlar qabul qilishadi, lekin asosiysi, xatolarimizni oldindan aytish mumkin.

1. BIZ TENG DAROMADNING QUVONCHINI HIS QILISHDAN KO’RA KO’PROQ YO’QOTISHNI HIS QILAMIZ.

Nazariy jihatdan, qaror qabul qilishdan oldin, biz o’zimizga “imkoniyat narxi” haqida so’rashimiz kerak: agar buni qilsam, nimani yo’qotaman? Ammo bu nazariya: Taler haqiqatda nima bo‘layotganini ko‘rsatish uchun yerto‘lasida 100 dollarlik shisha saqlagan vino kollektori Richard Rozettni misol qilib keltirdi.

U sharobni yoqtirmasdi, lekin uni sotishni xohlamadi va xuddi shu 100 dollarga boshqa sharob sotib olmadi. Uning mantig‘iga ko‘ra, hamma narsani o‘z holicha qoldirish (yerto‘ladagi mazasiz qimmat vino) hech narsani yo‘qotmaslik demakdir, lekin yangi mazali vino sotib olish hamyoningizdan yana 100 dollar chiqarib yuborishni anglatadi (hatto eski vinoni sotishdan saqlasangiz ham).

2. BIZ MAHSULOTNING FOYDASIGA EMAS, BALKI SOTIB OLISH SHARTLARIGA QARAB ZAVQ YOKI UMIDSIZLIKKA TUSHAMIZ.

Biz sport o’yinlari paytida xot-dogni xursandchilik bilan yeymiz, garchi u tashqaridagi chodirdagidan qimmatroq bo’lsa ham. Biz uyimiz yaqinidagi do’kondan ko’ra barda alkogolsiz ichimliklar uchun ko’proq pul to’lashga tayyormiz. Va agar biz tovarlarni juda jozibali narxda ko’rsak, ularni kerak bo’lmasa ham sotib olishimiz mumkin. Biz buni shunchaki xarid qilish holatining o’zi yoqtirganimiz uchun qilamiz: vaqt, joy, sharoit va o’zimizning yuqori kayfiyatimiz uyg’unligi.

3. AGAR BIZ ALLAQACHON PUL BERGAN YOKI KUCH SARFLAGAN BO’LSAK, BIROR NARSADAN VOZ KECHISHIMIZ QIYIN.

Chiptalaringiz yo’qolib qolmasligi uchun kasal bo’lib ishga yoki qattiq qor bo’roniga qaramay konsertga borishga majbur bo’lganmisiz? Iqtisodiyot darsliklarining afsonaviy qahramonlari buni qilmaydi: agar xarajatlarni qoplash mumkin bo’lmasa, ular haqida o’ylashning ma’nosi yo’q, deb hisoblashadi. Siz va men ularga katta e’tibor beramiz.

Bundan tashqari, biz qanchalik ko’p to’lasak, shunchalik uzoq vaqt davomida noqulayliklarga dosh berishga tayyormiz. Misol uchun, siz qimmatbaho poyabzallarni qanday sindirishga harakat qilganingizni eslang. Ammo vaqt o’tishi bilan yo’qotishdan qochish uchun qurbonlik qilishga tayyorlik zaiflashadi. Yana bir hodisa shunday namoyon bo’ladi: “amortizatsiyani to’lash”.

4. BYUDJETNI REJALASHTIRISHDA, HATTO BUNGA EHTIYOJ BO’LMASA HAM, BIZ QAT’IY QOIDALARGA AMAL QILAMIZ.

Byudjet haqida gapirganda, Taler bizga qoidalar va qoidalarga rioya qilmasdan, o’z ehtiyojlaringizga ko’ra pul sarflash qanchalik muhimligini eslatib turadi. Ba’zida oila byudjetini qat’iy taqsimlash noto’g’ri qarorlarga olib kelishi mumkin. 2007 yilda Qo’shma Shtatlarda yoqilg’i narxi taxminan 50% ga tushdi va ko’pchilik oilalar tejalgan pulni oziq-ovqat yoki asbob-uskunalar sotib olishga sarflash o’rniga o’z mashinalarini yuqori navli benzin bilan to’ldirishni boshladilar.