Behruzbek Hamidov
Biz biror faoliyat bilan uzoq vaqt shug‘ullansak, uning xususiyatlarini beixtiyor kundalik hayotga o‘tkazamiz. Muayyan lug’atdan foydalanish, kundalik muammolarni biznes jarayonlari kabi hal qilish, muzokaralar strategiyasini shaxsiy munosabatlarga o’tkazish – bularning barchasi faqat ongli ravishda qo’llanilganda foydali bo’lishi mumkin. Odatlarning ongsiz ravishda o’tkazilishi kognitiv buzilish bo’lgan kasbiy shaxs deformatsiyasining belgisi bo’lishi mumkin.
Ushbu kontseptsiyani birinchi marta salbiy hodisa sifatida Pitirim Sorokin ishlatgan, u kasbning shaxsning shaxsiy o’zgarishlariga ta’sirini o’rgangan. Harbiy xizmatchilar, shifokorlar va o’qituvchilar ko’pincha bu hodisaga moyil bo’lib, kasb “meros orqali” o’tganda, deb ishonilgan. Ammo bugungi kunda deyarli har bir mutaxassislik vakillari orasida mehnat odatlarining o’zgarishi mavjud. Bu atrofimizdagi dunyoda doimiy o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lib, biz izlanayotgan mutaxassis va foydali xodim bo’lish uchun o’z sohamizga chuqurroq sho’ng’ishimiz kerak. Keling, ushbu hodisaning rivojlanishidagi boshqa omillarni ko’rib chiqaylik.Orqa fon va sabablar
Har qanday rivojlanish, jumladan, kasbiy rivojlanish faqat bosqichma-bosqich sodir bo’lishi mumkin emas. Albatta, barqarorlashuv davri keladi – biz qandaydir muhim darajaga erishsak va unda uzoq vaqt qolamiz. Ayni paytda bizda yetarlicha malaka bor, o‘z afzalliklarimizdan foydalanamiz va ishni yaxshi bajaramiz. Ammo agar bu davr davom etsa, biz monoton, monoton harakat qila boshlaymiz, kasbga “tiqilib qolamiz” va hatto uning garoviga aylanamiz. Keyinchalik, biz ish odatlarini kundalik hayotga o’tkazishni boshlaymiz. Agar o’z vaqtida qo’shimcha o’z-o’zini rivojlantirish yo’llari topilmasa, bu turg’unlik yanada jiddiy hodisaga olib kelishi mumkin – hissiy charchash.
Biroq, nafaqat monoton faollik deformatsiyani keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, oxir-oqibat amalga oshmaydigan yangi kasbga juda ko’p umid bog’lash ham jiddiy zarba berishi mumkin. O’zingizning kuchli tomonlaringizni oqilona baholash kerak – bu kasb sizga mos keladimi? Shuningdek, kelgusi bir necha yil ichida ushbu sohaning rivojlanishini tahlil qiling. Agar siz biron bir mutaxassislik bo’yicha juda ko’p kuch sarflaganingizni tushunsangiz ham, unda siz to’liq bajarilmaganligingizdan umidsizlikka tushmasligingiz kerak. Bugun siz har qanday yoshda qayta tayyorlashingiz mumkin.
Har qanday faoliyat turi kasbiy buzilishlarga olib kelishi mumkin bo’lgan o’ziga xos omillar bilan birga keladi:
stress;
ushbu faoliyatning maqsadlarini tushunmaslik;
juda ko’p intellektual yoki jismoniy stress;
kasbda o’zini namoyon qila olmaslik;
ishdagi mojarolar va jamoadagi salbiy muhit;
sizning xizmatlaringizni tan olmaslik.
Diagnostika va oldini olish
Agar siz ishda hamma narsadan qoniqsangiz ham, bu sizning professional buzilishlarga moyil emasligingizni anglatmaydi. Vaqt o’tishi bilan ish hayotingizda juda ko’p joy egallab, faoliyatingizni moslashtira boshlaganini qanday sezishingiz mumkin? Kasbiy deformatsiyaga yaqinlashishning asosiy ko’rinishlari:
ushbu aniq ishni yo’qotish yoki kasbga ega bo’lish qo’rquvi;
hamkasblar bilan muloqotga haddan tashqari bog’liqlik;
ishlamaydigan soatlarda siz hali ham barcha suhbatlarni ishga tushirasiz;
sizning hamkasblaringizdan boshqa do’stlaringiz yo’q, bo’sh vaqtingizni faqat ular bilan o’tkazasiz;
sizning qiziqishlaringiz doirasi sizning kasbiy sohangiz bilan cheklangan;
siz atrofingizdagi butun dunyoni kasbingiz ob’ekti sifatida qabul qilasiz.
Muammoni hal qilish yo’lidagi birinchi qadam uning mavjudligini tan olishdir. Agar siz o’zingizda ushbu signal qo’ng’iroqlarini sezsangiz, profilaktika choralarini ko’rishingiz mumkin. Birinchidan, shaxsiy va ish vaqtingizni ajrating. Agar siz ishlamaydigan vaqtlarda kasbiy jihatdan yanada rivojlanishingiz kerak bo’lsa, o’zingiz uchun vaqtingiz bo’lishi uchun jadvalingizni tartibga soling. Keyin dunyoqarashingizni kengaytiring va boshqa sohalarni o’rganing. Bu yangi sevimli mashg’ulotni o’rganish, san’at, sport o’rganish yoki shunchaki yangi ijtimoiy doira bo’lishi mumkin. Ishdan tashqari sizni nima ilhomlantirgani haqida o’ylab ko’ring va shu yo’nalishda harakatlaning. Ammo boshqalar sizni ishga haddan tashqari berilib ketganingizni aytishsa-yu, buni sezmasangiz yoki inkor etmasangiz, o’ylab ko’ring. Sizda allaqachon professional shaxsiyat buzilishlari sodir bo’lganmi?
Natijalar va reabilitatsiya
Bu hodisa salbiy deb qaraladi, lekin u ko’p bo’lmasa-da, afzalliklari ham bo’lishi mumkin. Misol uchun, muvaffaqiyatli menejer barcha rollarni, byudjetni, jarayonlarni va mumkin bo’lgan to’siqlarni hisobga olgan holda har qanday oilaviy tadbirni tashkil qilishi mumkin. Va ijtimoiy kasblar favqulodda vaziyatlarda foydali bo’lishi mumkin – shifokor yoki psixolog o’z vaqtida yordam berishi mumkin. Ammo deformatsiyaning salbiy oqibatlari hali ham mavjud:
hissiy charchash – jiddiy jismoniy va ruhiy kasalliklar;
“Bos sindromi” – tanqidni qabul qilmaslik, xato bo’lgan taqdirda ham o’z haqligiga ishonch;
“tiqilib qolgan” va egiluvchanlik – odam o’z kasbida har qanday masalani hal qilish uchun etarli darajada biladi degan ishonch tufayli o’zgarishlarga moslashish qobiliyatining pasayishi;
aloqalar doirasining torayishi, ishga haddan tashqari sho’ng’ish tufayli shaxsiy munosabatlarning uzilishi.
Hatto bu oqibatlar yuzaga kelganda ham bizda hamma narsani tuzatish imkoniyati mavjud. Atrofingizdagi vaziyatni to’g’ri baholash va ongli qarorlar qabul qilish uchun sizga tanqidiy fikrlash kerak. Uning rivojlanishi sizga vaziyatga xolis qarashga va hayotdagi ustuvorliklaringiz nima ekanligini, o’zingizni professional sifatida qanchalik xolisona baholashingizni tushunishga yordam beradi. Agar siz haqiqatan ham karerangizning yuqori chegarasiga erishdim deb o’ylasangiz, bu belgi bo’lishi mumkin. Tegishli sohalarni o’rganing, vakolatlaringizni kengaytiring yoki hatto o’zingizni boshqa sohada sinab ko’ring.
Uzoq vaqt davomida bir xil faoliyat bilan shug’ullanish bizning moslashish qobiliyatimizni pasaytiradi, shuning uchun dastlab yangi narsaga kirish qiyin bo’ladi. Ammo miyaning plastikligi tufayli biz har qanday yoshda doimiy ravishda rivojlanib, o’rganishimiz mumkin. Buning uchun siz miya faoliyatini yaxshi holatda saqlashingiz kerak. Miyangizni muntazam ravishda kamida 10 daqiqa, lekin har kuni mashq qilish odatini shakllantiring. U har qanday o’zgarishlarga tayyor bo’ladi, bu sizga har qanday faoliyatda samaraliroq bo’lishingizga yordam beradi.
Izzattillo Islomov
