Izzattillo IslomovEng mashhur zamonaviy psixologlardan biri Filipp Zimbardo, ehtimol, uyatchanlik kabi keng tarqalgan va og’riqli muammoni jiddiy o’rganishni boshlagan birinchi odam edi.
U Kaliforniyada maxsus klinikaga (The Shyness Clinic) asos solgan, u erda kattalar va bolalar uyatchan xatti-harakatlarni engishga yordam beradi. Bundan tashqari, Zimbardo uyatchanlik haqida bir nechta kitoblarni nashr etdi, ular butun dunyo bo’ylab bestsellerlarga aylandi.
U uyatchanlik bilan qanday kurashishni o’rganmoqchi bo’lganlar uchun quyidagi fikrlarni taklif qiladi.
1. O’ZINGIZNI TARBIYALANG
O’zingizning kuchli va zaif tomonlaringizni tushunib oling va o’z oldingizga munosib maqsadlar qo’ying.
2. SIZ UCHUN NIMA QIMMATLI EKANLIGINI, NIMAGA ISHONGANINGIZNI HAL QILING
Variantlaringizni ko’rib chiqing va o’zingizni qanday ko’rishni xohlayotganingizni hal qiling. Skriptlaringizni inventarizatsiya qiling va ularni bugungi kuningiz, hozirgi psixologik holatingiz bilan bog’lang, shunda bu skriptlar sizni boshqarmaydi, balki yashashingizga yordam beradi.
3. SHAXSIYATINGIZNING O’ZAGI NIMADA EKANLIGINI ANIQLANG
O’z o’tmishingizni tahlil qilib, qanday shaxsiy aloqalar va qabul qilingan qarorlar sizni o’zingiz kabi yashashga undaganini aniqlang. Sizni xafa qilgan va kerak bo’lganda sizga yordam bermaganlarni tushunishga va kechirishga harakat qiling, xatolaringiz, gunohlaringiz, muvaffaqiyatsizliklaringiz va o’tmishdagi ikkilanishlaringiz uchun o’zingizni kechiring.
Doimiy ravishda barcha salbiy xotiralarni ko’mib qo’ying, lekin siz ulardan o’zingiz uchun foydali bo’lgan hamma narsani ehtiyotkorlik bilan ajratib olganingizdan keyingina. Yodingizda bo’lsin, sizda yomon xotiralar yashar ekan, ular sizga egalik qiladi. Ularni darhol chiqarib yuboring. Xotira xonangizni o’tmishdagi muvaffaqiyatlar bilan to’ldiring, hatto ular kam bo’lsa ham.
4. O’ZINGIZGA ISHONING
Ayb va uyat bizning xatti-harakatlarimizni shakllantiradi, sizni ijobiy maqsadlardan chalg’itadi, ijodkorlikni cheklaydi. O’ziga ishonch – bu shart.
5. XULQ-ATVORINGIZNING SABABLARINI KO’RIB CHIQING
Uyatchanlik sizning shaxsiy kamchiliklaringiz nuqtai nazaridan emas, balki hozirgi vaziyatingizning jismoniy, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatlarida qanday namoyon bo’lishini o’rganing.
6. HAMMA NARSA NISBIY EKANLIGINI UNUTMANG
Qancha odam – juda ko’p fikrlar. O’zingizga eslatib qo’yingki, har doim hamma narsaga muqobil nuqtai nazar bor. “Haqiqat” hech qachon odamlar o’rtasida narsalarni bir xil so’zlar bilan chaqirishga qisman kelishuvdan boshqa narsa emas va har kim ularni o’z g’oyalariga muvofiq chaqirishni xohlamagan. Buni tushunish sizga boshqa odamlarning niyatlarini talqin qilishda bag’rikengroq bo’lishga va boshqa odamlarning xatti-harakatlarining sabablarini tushunishda saxiyroq bo’lishga imkon beradi.
7. HECH QACHON O’ZINGIZ HAQINGIZDA YOMON GAPIRMANG
Ayniqsa, “ahmoq”, “injiq”, “kretin”, “yutqazgan”, “tuzatib bo’lmaydigan odam” kabi haqoratli so’zlar va kategorik baholardan ehtiyot bo’ling.
8. BOSHQALAR SIZNING SHAXSIY FAZILATLARINGIZNI TANQID QILISHIGA YO’L QO’YMANG
Muhokama mavzusi faqat sizning harakatlaringiz bo’lishi mumkin. Fikr-mulohazalardan qo’rqmang – bu juda konstruktiv bo’lishi mumkin.
9. YODDA TUTINGKI, BA’ZIDA MUVAFFAQIYATSIZLIK VA UMIDSIZLIK BARAKADIR.
Ba’zi hollarda aql bovar qilmaydigan sa’y-harakatlar noto’g’ri maqsadlar uchun behuda ketadi va keyin bizga o’z vaqtida muhim saboq berish orqali muvaffaqiyatsizliklar ko’proq umidsizliklardan qochishimizga imkon beradi.
Behruzbek Hamidov
