Biz qanday xatti-harakatni ahmoqlik deb ataymiz? Aslida, biz bu so’zni nima demoqchi ekanligimiz haqida o’ylamasdan ishlatamiz. Bundan tashqari, biz juda yaxshi tushunamiz, ba’zida ahmoq odamlar tabiatan umuman ahmoq bo’lmagan narsalarni qiladilar.

Masalan, odam yurib o‘qiyotgani uchun to‘xtab qolsa yoki ustunga to‘qnashsa, ahmoq bo‘lgan deymiz. Shubhasiz, bu xatolarni bir-biriga o’xshash deb atash mumkin emas.

Budapesht universiteti qoshidagi Psixologiya instituti professori, psixolog Balazs Ashel ahmoqlik deb ataladigan narsani bilish uchun biznesga kirishdi. “Men g’alati xatti-harakatlarni o’rganishni boshladim, chunki bu haqda juda kam narsa ma’lum”, deb tushuntirdi olim.

Buning uchun u Internetda ahmoqlik deb atash mumkin bo’lgan harakatlar haqida 180 ta hikoya to’pladi. Keyin ularni 150 nafar foydalanuvchiga ko‘rsatib, so‘rovnomaga javob berishlarini so‘radi.

Ulardan biri: “Bu harakatni ahmoqlik deb atalarmidingiz?”

Agar javob ha bo’lsa, tadqiqot ishtirokchilaridan harakatning ahmoqlik darajasini 10 balli tizimda baholash so’ralgan.

Ma’lum bo’lishicha, respondentlar ahmoqlik deb hisoblangan narsa haqida deyarli hech qanday kelishmovchiliklarga duch kelishmagan – ularning javoblari 90% ga to’g’ri kelgan. Bundan tashqari, biz “ahmoq” so’zini ishlatadigan holatlarning uchta turi borligi ma’lum bo’ldi.

1. Ishonchli xato: Insonning biror narsa qilish qobiliyatini baholashi uning haqiqiy qobiliyatlaridan ancha yuqori. Tasavvur qiling-a, mast odam haydashi mumkinligiga ishonadi. Yoki telefonni o’g’irlamoqchi bo’lgan o’g’ri, politsiyani to’g’ridan-to’g’ri uning oldiga olib borgan GPS moslamasini qo’lga oldi. Odamlar bu xatti-harakatni nafaqat ahmoqlik deb bilishadi, balki unga “ahmoqlik shkalasi” bo’yicha eng yuqori baho berishadi – o’rtacha 10 balldan 8,5 ball va bu boshqa holatlarga qaraganda ancha yuqori. “Inson qila oladigan eng ahmoqona narsa bu o’z imkoniyatlarini haddan tashqari baholashdir”, deydi Balazs Asel. “Bu ahmoqona xatti-harakatlar past IQ bilan umuman bog‘liq emasligini ko‘rsatadi.”
2. Qarshilik qila olmaslik: odam ahmoqona harakat qiladi, chunki u qaysidir nuqtada o‘zini boshqacha tutish qobiliyatini yo‘qotadi. Balazs Ashel bu xatti-harakatni “nazorat etishmasligi” deb ataydi, bu obsesif holatlar, kompulsiv xatti-harakatlar yoki giyohvandlik tufayli yuzaga kelishi mumkin. Misol uchun, odam uyda qolish va kompyuter o’yinini o’ynashni davom ettirish uchun yaqin do’sti bilan uchrashuvni bekor qiladi.
3. Beparvolik yoki tajriba etishmasligi. Biror kishi ikkita sababdan biri bilan aniq asossiz harakat qiladi: u yo e’tiborsiz yoki shunchaki nima qilayotganini tushunmaydi. Tasavvur qiling-a, mashina g‘ildiragini haddan tashqari oshirib yuborgan va shinasi shikastlangan holda yo‘l chetida qolib ketgan odamni tasavvur qiling. U yo shinalarni puflashda yetarlicha ehtiyotkor bo‘lmagan yoki buni qanday qilib to‘g‘ri bajarishni bilmagan. Biz bu stsenariylarning ikkalasini ham ahmoqlik deb ataymiz, garchi birinchi va ikkinchi turdagi vaziyatlarga qaraganda unchalik ahmoqona emas.