Izzattillo Islomov
Bizning psixikamiz moslashuvchan. U noqulay turmush sharoitlariga, narsisistik va zo’ravon ota-onalar bilan munosabatda bo’lishni biladi. Ammo bu ongsiz mexanizmlar o’zimiz va boshqalar bilan sog’lom munosabatlar o’rnatishimizga xalaqit berishi mumkin. Shuning uchun, o’zingizni kuzatish, “mastlik” darajasini baholash va hayotingiz va munosabatlaringizni qanday qilib baxtli qilish kerakligini tushunish mantiqan.
Yig’ilgan “toksinlar” shikastlangan o’zini o’zi davolay va himoya qila olmasligi ehtimolini oshiradi. “Zaharli moddalar” qatlamlari sizning hayotingiz va hayotingizning barcha sohalariga ta’sir qiladi.
Detoksifikatsiya qilish mumkin. Ammo bu chuqur ichki mehnatni talab qiladi. Boshlash uchun, sizning psixikangiz qanday xulq-atvor kompensatsiya mexanizmlaridan foydalanishga odatlanganligini tushunish foydalidir.
Biz etkazilgan zararni qoplash uchun ko’plab xatti-harakatlar mexanizmlari mavjud, jumladan, haddan tashqari ovqatlanish yoki kam ovqatlanish, giyohvand moddalarni suiiste’mol qilish, yomon munosabatlarda bo’lish, depressiv epizodlar va o’z joniga qasd qilish g’oyalari.
Bunday samarasiz va halokatli usullardan foydalanish umumiy stress holatini yanada kuchaytiradi, eng yaxshi holatda vaqtinchalik, yuzaki yengillikni ta’minlaydi. Bundan tashqari, sizning buzg’unchi xatti-harakatingiz “toksinlar” dan qutulish uchun ongsiz ravishda urinish ekanligini bilmasligingiz mumkin. Ushbu xatti-harakatlarning ba’zi shakllari o’z-o’zini hurmat qilish va munosabatlarga halokatli ta’sir ko’rsatadi.
Quyidagi tavsiflarni o’qiyotganingizda, muayyan xatti-harakatlar va munosabatlarni qanchalik tez-tez namoyon qilayotganingizni baholashga harakat qiling va ularni yuqori darajadagi “toksinlar” bilan kurashish uchun ongsiz ravishda qilyapsiz deb hisoblang.
Ongli va ongsiz urinishlar mudofaa mexanizmlarini, o’ziga va boshqalarga zarar keltiradigan harakatlarni o’z ichiga oladi.
Biz o’zimizni himoya qilishning ongsiz mexanizmlari haqida gapiramiz. Ushbu bobda keltirilgan beshtasi – almashtirish, repressiya, inkor etish, olib tashlash va proektsiya – barcha variantlar emas, lekin ular bu erda ajoyib misol bo’lib xizmat qiladi.
Garchi mudofaa mexanizmlari ongsiz ravishda ishga tushirilgan bo’lsa-da, siz ularni orqaga qarab aniqlashingiz, ularga moyilligingizni bilib olishingiz va o’zingizning asosiy ichki shaxsingizni nimadan himoya qilayotganingizni tahlil qilishni boshlashingiz mumkin.
Boshqacha qilib aytganda, siz o’zingizning ichki mohiyatingizni kutayotgan tahdid va xavf-xatarlarni aniqroq baholashni o’rganasiz va bu bilim tufayli siz himoya rejimiga kamroq kirishni boshlaysiz. Siz mavjud bo’lmagan tahdidlarning oldini olish uchun mudofaa mexanizmlariga murojaat qilishingiz mumkin.
1. ALMASHTIRISH
Ko’pincha siz aniq nishonga to’g’ridan-to’g’ri hujum qila olmaganingizda paydo bo’ladi. O’zingizga biror narsa olishning o’rniga, uni hujum qilish osonroq bo’lgan odamga qo’yasiz. Ko’pincha, bu maqsadlar oila a’zolaridir.
Siz allaqachon bu misolni eshitgan bo’lsangiz kerak: xo’jayin xodimga ovozini ko’tardi, ikkinchisi g’azablandi, uyga keldi va xotiniga biron bir arzimas yoki mavjud bo’lmagan huquqbuzarlik uchun baqirdi. Shu tarzda almashtirish ishlaydi. Rahbarga hujum qilish xavfli edi, shuning uchun xodim g’azabini xotinidan chiqardi.
Introspektsiya
Sizni nohaq ayblashgan, hurmat qilmagan, e’tiborsiz qoldirishgan, kamsitishgan yoki rad etishgan, lekin sizga qanday munosabatda bo’lganingizdan norozilik bildira olmaydigan yoki shikoyat qila olmaydigan vaziyatda edingiz. Endi bu vaziyatda paydo bo’lgan his-tuyg’ularingiz bilan nima qilganingizni o’ylab ko’ring. Keyinchalik uni boshqa birovga olib qo’ygan bo’lishingiz mumkinmi?
2. REPRESSIYA
Bu o’zingizni aniqlash juda qiyin bo’lgan himoya mexanizmi. Siz bir muncha vaqt skeptitsizmni chetga surib qo’yishingiz va katta ehtimol bilan repressiyaga murojaat qilishingizni qabul qilishingiz kerak bo’ladi. Bu haqiqatni qabul qilish qiyin emas. Hammamiz bir narsani unutamiz, keyin esa xotira keyinroq yana keladi. Bu repressiyaga misol.
Qatag’on yoki qatag’on paytida, bezovta qiluvchi voqea shunchalik chuqur ko’milganki, unga xabardorlik yoki hech bo’lmaganda u haqida tafsilotlar etib bo’lmaydi. Siz bilan shunchalik dahshatli narsa yuz berdiki, siz bu haqda hech qanday holatda bilishni xohlamaysiz. Hodisa haqida qanchalik o’ylasangiz, tushunsangiz yoki boshqalarning gaplarini tinglamasangiz ham, uni eslay olmaysiz.
Biroq, xotiralar juda chuqur ko’milganligi ularning sizga ko’p jihatdan ta’sir qilish qobiliyatini inkor etmaydi. Misol uchun, agar siz kimnidir yoqtirmasangiz va sababini tushuntira olmasangiz, ehtimol siz bu odam haqida, shunga o’xshash vaziyat yoki o’tmishdagi boshqa birov haqida ma’lumotni bosgansiz.
Introspektsiya
Ota-onangiz, aka-ukangiz yoki boshqa qarindoshlaringiz siz ishtirok etgan voqea haqida sizga aytib berganmi, lekin bu haqda hech narsa eslay olmadingizmi? Ushbu hodisaning bezovta qiluvchi va salbiy tomonlari bormi? Ehtimol, siz bu xotiralarni bostirdingiz, chunki ular siz uchun juda qayg’uli va shikast edi. Ko’pincha psixologik travma repressiyaga uchraydi.
3. RAD ETISH
Bu sizni o’zingiz haqingizda qabul qilib bo’lmaydigan va yoqimsiz haqiqatlardan himoya qiladigan ongsiz mexanizmdir. Bu shunchaki boshqa odamning siz haqingizda aytganlariga rozi bo’lmaslik emas. Bu so’zlar to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishi mumkin, lekin siz ular bilan rozi bo’lishingiz shart emas.
Biz o’sha inkor ko’rinishini aytmoqchimizki, u sizning ichingizda, siz yetib bo’lmaydigan joyda yashiringan va siz uning qanchalik asosli ekanligini bilmaysiz. Sizning ichki shaxsingiz yashirin narsani tan olish va qabul qilish uning uzoq muddatli omon qolish uchun juda xavfli ekanligiga qaror qildi.
Rad etish kabi mexanizm hamma narsaga nisbatan hamma tomonidan qo’llaniladi. Odamlar o’zlarining xatti-harakatlari o’z-o’zini yo’q qilish, nazorat qilib bo’lmaydigan va munosabatlarda muammolarni keltirib chiqarishini tushunmaydilar yoki tan olmaydilar. Ular buzg’unchi xatti-harakatlar ularning ichki dunyosiga ko’proq tahdid solayotganini tushunishmaydi. Ular har qanday vaqtda o’zlarini to’xtata olishlari yoki nazorat qilishlari mumkinligi haqida bahslashadilar va da’vo qilishadi, lekin aslida bu haqiqat emas va ular buni tan olishni xohlamaydilar.
Hech qanday gap-so’z, poraxo’rlik, turib olish va qo’rqitish ularga erishishga yordam bermaydi, chunki botiniy o’z zaifligini, nazoratsizlik va uyatni tan olish juda qo’rqinchli.
Introspektsiya
Hayotingizda siz inkor etadigan muammoli jihatlar bormi? Masalan, suiiste’mol munosabatlar, ortiqcha ovqatlanish yoki kam ovqatlanish, kerakli dori-darmonlarni qabul qilish va shifokorga murojaat qilishdan bosh tortish, ruhiy tushkunlik bo’lsa, psixoterapevtdan yordam olishni istamaslik, namoyishkorona saxiylik, lekin aslida – e’tibor va hayratni olish uchun isrof qilish, sindirish. qonun va boshqa shunga o’xshash xatti-harakatlar shakllari, qaramlikni hisobga olmaganda, rad etishni keltirib chiqarishi mumkin.
4. G’AMXO’RLIK
Bu ongli yoki ongsiz bo’lishi mumkin, lekin har qanday holatda ham bu himoya mexanizmi – mavjud xavfdan hissiy yoki psixologik qochish. Agar jismoniy yordamni ongli harakat deb hisoblash mumkin bo’lsa, psixologik va hissiy yordam ongsiz yoki ongsiz darajada amalga oshiriladi.
Ongsiz chekinish sizni boshqa odamlarga etib bo’lmaydigan qilib qo’yadi. Siz ular bilan ruhiy jihatdan hozir emassiz, garchi tanangiz u erda bo’lishi va o’zaro aloqada bo’lishi mumkin. Sizning “men” omon qolish va o’zini himoya qilish imkoniyatini qidirib, boshqa joyda yuribdi. Boshqalar, ayniqsa sizni yaxshi biladiganlar, bu chekinishni his qilishlari mumkin, ammo siz hozir nima qilayotganingizni bilmaysiz.
Cheklanish belgilariga beparvolik, xayolparastlik, kelajakdagi harakatlarni rejalashtirish va o’tmishga aqliy qaytish kiradi.
Siz to’satdan qatag’onni boshdan kechirayotganingizni tushunganingizda, o’zingizga yordam berish uchun haqiqatdan chiqib keta boshlagan paytda nima bo’lganini eslashga harakat qiling.
Ba’zi bir voqea ichki odamga xavf tug’dira boshladi, shuning uchun siz qochib ketdingiz. O’sha paytda sodir bo’lgan voqea sizni xijolatga soldi, aybdor, tushkunlikka tushdi, sizning pastligingizni yoki shunga o’xshash narsalarni ochib berdi. Siz o’zingizni kuchsiz his qildingiz, paydo bo’lgan his-tuyg’ularni nazorat qila olmadingiz va shunchaki ketishga qaror qildingiz.
Introspektsiya
Noxush vaziyatda bo’lganingizda, mojaroga aralashib, kuchli salbiy his-tuyg’ularni boshdan kechirgandan ko’ra, boshqa joyda bo’lishni xohlaysizmi? Salbiy tajriba va hissiyotlarni sezmaslik uchun boshingizga boshqa narsa haqida o’ylashga ruxsat berasizmi?
5. PROYEKSIYA
O’zining asosiy shaxsida qabul qilib bo’lmaydigan narsadan xalos bo’lishga urinish, bu tajribani boshqa odamga ongsiz ravishda o’tkazish. Bu, odatda, o’sha odamga go’yo siz unga prognoz qilgan narsangizni namoyish qilayotgandek munosabatda bo’lishdan keyin keladi.
Misol uchun, agar siz g’azablangan bo’lsangiz, g’azabingizni boshqa odamga o’tkazdingiz va bu odam boshidan g’azablanganiga ishondingiz. Shunday qilib, sizning asl shaxsingiz yoqimsiz narsalardan xabardor bo’lishdan himoyalangan.
Sizning sharmandaligingiz, aybingiz, kamchiliklaringiz, qo’rquvlaringiz va ichki dunyongizning boshqa salbiy, bezovta qiluvchi tomonlari, agar siz ularni boshqasiga o’tkazsangiz, chidab bo’lmas bo’lishi mumkin. Shunda siz bu odamga qandaydir tarzda munosabat bildirish huquqiga egasiz, chunki sizningcha, u siz o’zingiz tan olmagan o’sha nomaqbul xususiyatlarga ega.
Siz ularni asl ichki dunyoda qabul qilmadingiz va boshqa odamda ham qabul qilmaysiz
Prognozlar boshqalarning idrokiga salbiy ta’sir qiladi, ishonchsizlikni keltirib chiqaradi va har qanday tabiatdagi munosabatlarni buzadi. Haqiqatga bo’lgan nuqtai nazaringiz buziladi va hatto ozgina buzilish bo’lsa ham, siz o’zingizning xatti-harakatlaringizdan bexabar qolasiz.
Behruzbek Hamidov
