Behruzbek Hamidov
Ko’pincha markazlashmagan moliyaviy tizimlar bilan bog’liq bo’lgan kriptovalyuta dunyosi so’nggi yillarda mashhurlikka erishdi. Ko’pchilik buni moliyaviy erkinlik vositasi sifatida ko’rishsa-da, uning asosiy motivlari akademik doiralarda nisbatan o’rganilmagan. Oldingi tadqiqotlar kriptovalyutalarning moliyaviy va texnologik jihatlarini o’rganib chiqdi, ammo ularning ijtimoiy-siyosiy oqibatlarini e’tiborsiz qoldirdi.
Yuta universiteti va Toronto Metropolitan universiteti tadqiqotchilari kripto himoyachilarining axloqiy asoslarini tushunish uchun tadqiqotga kirishdilar. Kriptovalyuta atrofidagi munozaralarning bo’linish xususiyatini hisobga olgan holda – ishqibozlar ko’pincha uni ko’plab iqtisodiy muammolarning echimi sifatida targ’ib qilishadi – tadqiqot mavzu ortidagi ijtimoiy va siyosiy moyilliklarni tushunishga asoslangan edi.
O’z tadqiqotida jamoa Bitcoin bilan bog’liq tvitlarning katta to’plamini tahlil qildi va nazorat ostida so’rov o’tkazdi – umumiy, ikkita tadqiqot bo’yicha o’rganilgan ma’lumotlarni ochish. Birinchi tadqiqotda kriptoga oid jami 959 393 ta tvitlar axloqiy tildan foydalanish (masalan, “sof”, “nopok” va “o‘g‘irlik” kabi so‘zlar) uchun tahlil qilindi.
Ikkinchi tadqiqotda hammasi Qo’shma Shtatlarda joylashgan jami 500 nafar ishtirokchi Prolific deb nomlangan tadqiqotni jalb qilish veb-sayti orqali ishga olindi. 487 nafari barcha eʼtibor tekshiruvlaridan oʻtdi va tahlilga kiritildi, ularning 297 nafari ayollar va 190 nafari erkaklar, oʻrtacha 37 yoshda. Ularning barchasi kripto valyutasiga qiziqish va munosabatni o’rganuvchi bir qator savollarga javob berishdi.
Keyin tadqiqotchilar kripto ixlosmandlarining uyg’unligini odatda siyosiy konservatorlar bilan bog’liq bo’lgan “majburiy axloqiy asoslar” (hokimiyat, poklik va sodiqlik) bilan taqqoslashdi – ko’pincha liberallar bilan bog’liq bo’lgan “individuallashtirish asoslari” (Adolat va g’amxo’rlik) .
Topilmalar oshkor bo’ldi. Kripto ixlosmandlari, ayniqsa AQShda, adolat va g’amxo’rlikning liberal ideallaridan ko’ra, Hokimiyat, Poklik va Sodiqlikning konservativ qadriyatlari bilan ko’proq rezonanslashayotganga o’xshaydi. Oddiyroq qilib aytganda, kriptovalyutaga qiziqish bildirganlar, tvitlar tahlili va so’rov natijalariga ko’ra, ko’pincha siyosiy konservatorlar tomonidan tutilgan axloqiy qadriyatlar bilan kuchliroq uyg’unlikni ko’rsatdi. Bu shuni ko’rsatadiki, kriptovalyutalarning jozibadorligi ushbu axloqiy tamoyillarda chuqur ildiz otgan bo’lib, farzand asrab olish qarorlariga ta’sir qilishi mumkin.
Tadqiqotchilar shunday xulosaga kelishdi: “Bizning topilmalarimiz kriptovalyutani qabul qilishning hozirgi bosqichida konservativ axloqiy asoslar bilan chambarchas bog’liq bo’lgan “o’ng qanot texnologiyalari” sifatida eng yaxshi tushunilishini ko’rsatadigan konvergent dalillarni hujjatlashtiradi. Bitkoin tvitlarining katta to‘plami va nazorat ostidagi so‘rovimiz tahlillari shuni ko‘rsatadiki, siyosiy konservatorlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan majburiy axloqiy asoslar (hokimiyat, poklik va sodiqlik) fondlarni individuallashtirishdan (Adolat va g‘amxo‘rlik) ko‘ra, kriptovalyutaga qiziqishni yaxshiroq aks ettiradi.
Biroq, bu topilmalar doirasini tushunish juda muhimdir. Tadqiqot kriptovalyuta foydalanuvchilarining axloqiy moslashuvi haqida yangi tushunchani taqdim etsa-da, bu asosan korrelyatsiondir. Bu shuni anglatadiki, konservativ qadriyatlar va kriptografik qiziqish o’rtasida sezilarli bog’liqlik mavjud bo’lsa-da, bu to’g’ridan-to’g’ri sababni anglatmaydi. Bundan tashqari, ushbu tadqiqot asosan AQShdagi kripto himoyachilariga qaratilgan, shuning uchun bu topilmalarni global auditoriyaga ekstrapolyatsiya qilish mutlaqo to’g’ri bo’lmasligi mumkin.
Bundan tashqari, tadqiqot ko’pchilikni – kripto valyutasiga investitsiya qilayotgan va qiziqish bildirayotganlarni tushunishga qaratilgan. Bu investorlarni aldashga urinayotgan firibgar korxonalar kabi ozchilikning harakatlariga chuqur kirib bormadi. Kriptovalyutaning markazlashtirilmagan va ochiq rekord tabiati insofsiz harakatlar uchun to’siq bo’lib tuyulishi mumkin bo’lsa-da, bu insofsizlik butunlay yo’qligini anglatmaydi.
Izzattillo Islomov
