Behruzbek Hamidov
Bir guruh amerikalik va britaniyalik psixologlar “moslashmaydigan” axloqiy e’tiqodlarga bo’lgan bunday tendentsiya evolyutsion tarzda bizga xosdir va biz instinktiv ravishda kuchli axloqiy tamoyillarga ega bo’lgan odamlarga ishonishimiz mumkin degan gipotezani sinab ko’rishga qaror qilishdi.
Olimlar jami 2400 dan ortiq kishi ishtirok etgan 9 ta tajriba o‘tkazdilar. Ishtirokchilardan axloqiy tanlov sharoitida qanday harakat qilishlari, xususan, bundan ham kattaroq yovuzlikning oldini olish uchun “yovuzlik” qilishga tayyormi yoki yo’qligi so’ralgan (masalan, begunoh odamni qasddan o’ldirish). bir nechta odam ustidan o’tib ketmoqchi bo’lgan tramvayni boshqaring yoki tuzoqqa tushib qolgan yarador o’rtog’ini qiynoqqa soladigan dushmanlar qo’lga kiritib qo’ymaslik uchun tugatish).
Keyin tadqiqotchilar ishtirokchilarning bir-biriga qanchalik ishonganliklarini baholadilar. Buning uchun ularga bir-birlariga qarz berish taklif qilingan. Ma’lum bo’lishicha, eng ko’p qarz berishga tayyor bo’lganlar fikrlash tajribasi davomida begunoh odamlarning hayotini qurbon qilishdan bosh tortganlar bo’lgan (ishtirokchilar bir-birlarining javoblarini bilishgan). Oxir oqibat ko’pchilikni qutqarish uchun birining hayotini qurbon qilishga rozi bo’lgan, ammo qiyinchilik bilan va ko’p ikkilanishdan keyin bu qarorga kelganlar kamroq ishondilar. Va nihoyat, eng kam ishonchli ishtirokchilar eng “oqilona” qarorni osongina va tezda qabul qilganlar – rasmiy ravishda eng kam qurbonlarga olib kelgan.
Shunisi e’tiborga loyiqki, stsenariyning ba’zi versiyalarida potentsial qurbonlarning o’z fikrini hisobga olish mumkin edi (masalan, yarador askar uni o’ldirmaslikni iltimos qilishi yoki aksincha, uni o’ldirishni so’rashi mumkin edi. asirlikda qiynoqlardan qoching). Bunday hollarda, eng ko’p ishonchli bo’lgan ishtirokchilar, bu istaklar nima bo’lishidan qat’i nazar, “jabrlanganlar” ning istaklarini tinglaganlar edi.
