Bir yarim shar bilan yashash: miya plastisiyasi nima?

Taxminan 30 yil oldin, inson voyaga etganida miyamiz rivojlanishi to’xtaydi, deb ishonishgan. Ammo asab to’qimalari aql va atrof-muhitdagi o’zgarishlarga javob berib, doimo rivojlanishda davom etadi. Miyaning nevroplastikligi tufayli odam miyasining yarmi ishlamay qolganda yoki bir yarim shar shikastlanganda o’rganish, rivojlanish yoki oddiygina yashashga qodir.

Neyroplastiklik nima?

Miya to’liq shakllanganidan keyin rivojlanishni to’xtatmaydi. Endi ma’lumki, neyron aloqalari doimo shakllanadi, so’nadi va tiklanadi, chunki evolyutsiya va taraqqiyot jarayoni hech qachon to’xtamaydi. Bu xususiyat nevroplastiklik deb ataladi. Bu bizning intellekt, fikrlash va kognitiv funktsiyalarimizni tashqi o’zgarishlarga moslashishga imkon beradi, shuningdek, aqliy rivojlanishning asosidir. Miya hujayralari o’rtasida doimiy ravishda milliardlab aloqalar hosil bo’ladi va saqlanadi, ular orqali ko’plab elektr impulslari o’tadi.

Barcha hujayralar o’z joylarida. Barcha hujayralararo ko’priklar ularning mavjudligi zarurligi bilan batafsil tekshiriladi. Bu erda hech qanday baxtsiz hodisalar yo’q. Va hech narsani oldindan aytib bo’lmaydi, chunki nevroplastiklik – bu sharoitga qarab moslashish, takomillashtirish va rivojlanish qobiliyati. Plastisit tufayli siz turli xil o’zgarishlardan omon qolishingiz mumkin. Misol uchun, miya yarim sharining yo’qligi yoki u ishlamayotgan vaziyatda ikkinchisi o’z vazifalarini bajarishi mumkin.

Bu xususiyat neyronlarning o’zlari o’rtasida yangi aloqalar hosil qilish va kerak bo’lmaganda eskilarini buzish qobiliyati tufayli mumkin. To’qimalar shikastlanganda, miya bu haqda darhol biladi. Masalan, yorug’likni tahlil qilish uchun mas’ul bo’lgan hujayralar maydoni tovushlarni qayta ishlashni boshlashi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, neyronlar ma’lumotga to’yib bo’lmaydigan ishtahaga ega, chunki ular o’zlariga berilgan narsalarni qayta ishlashga qodir. Har bir hujayra har xil turdagi signallarni qayta ishlashi mumkin.

Miyaning plastisiyasi nafaqat favqulodda vaziyatda, biror narsa ishlamasa va miyaning yarim sharlari bir-biri bilan do’stona munosabatda bo’lmasa, shikastlanish yoki kasallik paydo bo’lganda paydo bo’ladi. Kognitiv funktsiyalarning shakllanishi va xotira rivojlanishining o’zi miyaning plastikligini anglatadi. Tadqiqotlar shuni isbotladiki, yangi ko’nikmaga ega bo’lish (til o’rganish, boshqa dietaga ko’nikish) sinapslarning faoliyatini faollashtiradi. Shu bilan birga, deklarativ xotira (hodisalarni eslab qolish) va protsessual xotira (velosiped haydash qobiliyatini saqlab qolish) neyrooplastiklik turlari bilan bog’liq – strukturaviy va motorli.

Neyroplastiklikning xususiyatlari

Endi olimlar uzoq muddatli xotirani kuchaytirish xotira va o’rganishning asosiy hujayrali tuzilishi ekanligiga ishonishadi. Butun evolyutsiya jarayonida u turli turlarning atrof-muhitdagi o’zgarishlarga moslashish qobiliyatiga javobgar edi: tushida shoxlardan tushmaslik, kun davomida yirtqich qushning soyasini kuzatish.