Izzattillo Islomov
Ko’rinib turibdiki, bugungi kunda vaqt juda yuqori. Ko’p odamlar hozirgi hayot avvalgidan tezroq ketayotganini his qilishadi. Biz juda tez yashayotganimiz, vaqtimiz yo’qligi, hayot tezligi nazoratsiz ravishda tezlashayotgani haqida doimiy shikoyatlarni eshitamiz. “Yuqori tezlik jamiyati”, “tezlashuv jamiyati”, “vaqt bosimi”, “tormozsiz dunyo” kabi iboralar hayotimizning tobora ko’proq jabhalarida tezlashuv sodir bo’layotgandek taassurot qoldiradi.
Bu tashvish zamonaviy jamiyatning tazyiqlariga dosh berishga va ish, oilaviy hayot, bo’sh vaqt va hatto uxlash uchun etarli vaqt topishga urinishlar natijasida yuzaga keladigan ish va hayot muvozanati haqidagi munozaralarda aks etadi.
Darhaqiqat, baxt va farovonlik bo’yicha tadqiqotlar tobora sekinlashish istagiga qaratilgan. Ijtimoiy adolatning muhim jihatlari sifatida o‘z vaqtini nazorat qilmaslik, bo‘sh vaqtdan foydalanishning tengsizligi ta’kidlangan. Yevropaning yetakchi sotsiologi Helga Nowotniy o‘zining “Vaqt” nomli klassik kitobida ta’kidlaganidek, hozirgi zamon fuqarolari o‘zlarini borgan sari charchab, “o‘zlariga vaqt topishni” bilishmaydi.
Biroq, kuting! Zamonaviy avtomobillar pulni tejash va shu orqali vaqtni bo’shatish uchun yaratilgan emasmi? Yaqinda postindustriya jamiyati haqida yozgan mualliflar ishlab chiqarish va kundalik hayotni avtomatlashtirish o’zi bilan olib keladigan “bo’sh vaqt inqilobini” bashorat qilishdi. Iqtisodiy taraqqiyot va farovonlikning oshishi odamlarni kundalik hayot tashvishlaridan xalos qilishi va ularga bo’sh vaqtini oshirishi kerak edi. Sotsiologlar “ishning tugashi” haqida gapirishdi va odamlar bo’sh vaqtlari bilan nima qilishlari haqida tashvishlanmasdan hayron bo’lishdi.
Internet va smartfonlar kabi raqamli tizimlarning ta’siri haqidagi ilmiy munozaralar texnologiya hayotni tezlashtiradi va bizni band qiladi degan mashhur fikrni qo’llab-quvvatlaydi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi insoniyat mavjudligining mutlaqo yangi davrini boshlab bermoqda, deb ishoniladi. Ko’rinib turibdiki, Mur qonuni tomonidan bashorat qilingan kompyuter unumdorligining eksponensial o’sishi zamonaviy jamiyatning barcha jabhalariga ta’sir qiladi.
Yangi texnologiyalar kengayib borar ekan, o’zimizga ko’proq vaqtimiz qolmasligi ma’lum bo’ldi; Aslida, ko’pchiligimizda bunday vaqt kamroq. Texnologiya kundalik hayot tezligini qanday tezlashtiradi? Nega bu bizni erkinroq emas, balki band qiladi? Nega biz vaqt bosimini yumshatish uchun raqamli qurilmalarni sotib olamiz, lekin ularni vaqtimizni kamroq qilishda ayblaymiz? Bu mening kitobimda o’rganmoqchi bo’lgan asosiy paradoks.
Vaqtdan foydalanishning zamonaviy usullarini texnologiyadan foydalanmasdan tasavvur qilib bo’lmaydi. Biz kamdan-kam texnologiyasiz yashash imkoniyatiga ega bo’lamiz – bu bizning hayotimizga ajralmas tarzda to’qilgan bo’lib, tug’ilishdan o’limgacha bizga hamroh bo’ladi: uyda, maktabda, pullik ish paytida va ta’tilda. Texnologiya har doim hayotimizda mavjud – eng oddiy asboblardan tortib yirik texnologik tizimlargacha. Biz texnik qurilmalarga turli xil vazifalarni yuklaymiz va ularni tobora murakkablashib borayotgan ijtimoiy tarmoqlar bilan o’zaro aloqada vositachilarga aylantiramiz. Bizning harakatlarimiz ham, jamiyatning o’zi ham texnologiyaga asoslanadi va uni boshqaradi.
Texnologiya ko’pincha ijtimoiy o’zaro aloqalar bilan bog’liq emas. Ammo vaqtni inson hayotida mavjud bo’lgan jamoaviy ritmlar, taxminlar va umidlardan ajratib bo’lmasa, vaqt o’tishi bilan o’z izini qoldirib, biz uchun shakllantirayotgan texnologiyaga nisbatan ham xuddi shunday imkonsizdir.
Avvalgi davrlarda bu farq ahamiyatsiz bo’lishi mumkin edi, ammo raqamli asrda u haqiqatan ham muhim bo’lib qoldi. Masalan, kunning o’tishini doimiy ravishda belgilab turuvchi soatlarning zulmi tezlashayotgan dunyoni tasvirlashda asosiy rol o’ynaydi. Texnik qurilmalar vaqtning funktsional talablarini o’zida mujassam etganga o’xshaydi, ular vaqtdan qanday foydalanishimizni aniq belgilaydi.
Agar biz hozirgacha texnologiyamizga o’rnatilgan vaqtinchalik mantiqni qabul qilishda juda tez bo’lgan bo’lsak, ekran o’lchami yoki protsessor kuchi kabi ushbu texnologiyaning ajralmas jihati vaqtning ijtimoiy tabiati ekanligini unutmasligimiz kerak.
Misol uchun, Chikago va Nyu-York o’rtasidagi optik tolali kabelni olaylik. Ikki shahar o’rtasidagi oldingi kabellar temir yo’l liniyalari bo’ylab yotqizilgan bo’lsa-da, yangi kabel mumkin bo’lgan eng qisqa yo’l bo’ylab harakatlanadi – hatto Allegheny tog’lari orqali qurilgan tunnel ham bor edi. Bu axborot uzatish vaqtini 1,3 millisekundga qisqartirish imkonini berdi.
