So‘nggi paytlarda biz erkinlik haqida ko‘p gapira boshladik. Va biz bu nima haqida kamdan-kam o’ylaymiz. Biz erkin tug’ilamizmi yoki tajriba orqali erkinlikka erishamizmi? Erkinlikni albatta qo’lga kiritish kerakmi? Va bakalavrning erkinligi siyosatchi saylovchilar bilan gaplashganda ulug’laydigan erkinlik bilan qanday umumiylikka ega?

TASHQI KO’RINISHLAR

“Barcha odamlar ozod bo’lib tug’iladilar”, deb insoniyat taqdirini yaxshi ko’rishni orzu qilganlar takrorlaydilar (va har doim takrorlashni yaxshi ko’radilar). Lekin har doim shunday his qilganlar bo’lgan: bizning erkinlik bilan munosabatlarimiz birinchi qarashda ko’rinadigan darajada oddiy emas.

Maktab o’quvchilarining ko’plab avlodlari o’zlarining insholarida “Pushkin lirikasidagi erkinlik mavzusi” ni muntazam ravishda o’rganib chiqdilar, ammo faqat etuk yoshda Pushkin satrlarida erkinlikning qancha xilma-xil yuzlari birga mavjudligini tushunish mumkin: tabiiy (iroda), sevgi, isyonkor-romantik. , liberal, shoir erkinligi, nihoyat.

Psixologlarning erkinlik haqida o’z qarashlari bor. Ular uchun bizning tug‘ma erkinligimiz, yumshoq qilib aytganda, ochiq-oydin emas. Shunchaki, psixologiya erkinlikni o’zimiz bilan emas, balki harakatlarimiz bilan bog’laydi. Harakatlar bo’lmasa, inson erkinligi haqida gapirishdan ma’no yo’q, to’g’rirog’i, sabab yo’q.

Ammo, bola tug’ilganda ko’p harakatlarni bajaradi. Aytaylik, mehribon oilada bola uxlamoqchi bo’lsa uxlaydi, ovqatlanmoqchi bo’lsa ovqatlanadi, shuningdek, emaklaydi, sakraydi va o’ynaydi – xohlagan vaqtda ham. Bu uning ozodligini anglatadimi? Yo’q, chunki bu harakatlarning barchasi o’z-o’zidan paydo bo’lgan, darhol impulslar, deb tushuntiradi psixolog Dmitriy Leontyev¹.

Erkin harakat qilish yaxshi harakat qilishni anglatmaydi; erkinlik umuman baholovchi kategoriya emas.

“Erkinlik o’z-o’zidan yuqori aqliy funktsiya bilan pastroq bilan bog’liq. Pastki aqliy funktsiyalar o’z-o’zidan, xuddi mexanik tarzda harakat qiladi. Yuqori funktsiyalar – bu bizning o’z tajribamiz va qanday harakat qilish haqidagi g’oyalarimiz asosida ongli ravishda bajaradigan narsadir. Va tashqi tomondan yuqori va pastki funktsiyalarning namoyon bo’lishi o’xshash bo’lishi mumkin bo’lsa-da, ularning sabablari ko’pincha butunlay boshqacha.

Xo’sh, qanday harakatlar erkinlikning haqiqiy ko’rinishi deb hisoblanishi mumkin? Biz oqibatlarini aniq anglagan holda va ular uchun javob berishga tayyormiz. Va agar, masalan, yarim tunda derazadan tashqarida avtomobil signali jiringlayotgan bo’lsa, darhol uning ustiga gul idishni tashlash – bu o’z-o’zidan paydo bo’lishining namoyonidir.

Ammo, agar uloqtirganda, qo’lida tirgak bilan g’azablangan qo’shni ostonada paydo bo’lishini tushunsak, bu erkinlikdir. Aytgancha, bu erkin harakat qilish yaxshi harakat qilishni anglatmaydi, erkinlik umuman baholovchi kategoriya emas. Erkin – ya’ni o’z xohishi bilan, oqibatlarini to’liq anglab, ular uchun javob berishga tayyor bo’lgan holda – juda yomon ishlarni qilish mumkin.

TANGANING IKKI TOMONI

Erkinlikning yana bir kutilmagan tomoni borki, agar unga hushyorlik bilan qarasangiz: erkinlik o’z-o’zidan mavjud emas, faqat mas’uliyat bilan uzviy bog’liqlikda mavjud.

25 yildan ortiq vaqt davomida erkinlikning psixologik jihatlarini o’rgangan Dmitriy Leontiev yanada radikalroq formulani taklif qiladi: “Agar ularning etuk, to’laqonli shakli haqida gapiradigan bo’lsak, erkinlik va mas’uliyat bir xil narsadir. Bir tanganing ikki tomoni, ularning har biri o’z-o’zidan mavjud emas.” Garchi biz “erkinlik ongli zaruratdir” deb eshitgan bo’lsak-da, bunday tezis hali ham rus qulog’iga g’alati tuyuladi.