Behruzbek Hamidov
Nazariyaning tavsifi
Olimlar uzoq vaqtdan beri odamlar o’zini oqilona tutishga qodir ekanligini isbotlashga harakat qilmoqdalar. Bu hatto pozitivizm davrida ham kuzatilgan, ammo hozir bu haqda gapirish qiyin. Shu bilan birga, ko’pgina zamonaviy iqtisodiy modellar o’zlarining asosiy dalillarini o’z ichiga oladi, ular odamlar faqat o’zlarining manfaatlarini qondiradigan narsani idrok etishlarini aytadilar.
Gerbert Saymon, o’z navbatida, odamning giperratsional mavjudot bo’lishi mumkin emasligi haqida gapira boshladi va boshqa mutaxassislar uni nihoyat eshitishdi. Ba’zi qadimgi psixologlar hatto ko’p odamlarning “xotirjamligi” shunchaki tushunarsiz bema’nilik ekanligini ta’kidladilar. Shu bilan birga, qolganlarning faolligi aylanib yuradi, bu mantiqqa to’g’ri kelmaydi.
Boshqa tomondan, Saymon shunchaki tushunarsiz tanqid qilishdan ko’proq narsani qildi. U taklif qilingan kontseptsiyani shu qadar chiroyli va aniq asoslab berdiki, u ko’pchilik uchun ochiq bo’lib chiqdi. Aslida, odam haqiqatan ham oqilona qarorlar qabul qila olmaydi, chunki u bunday jarayon uchun zarur bo’lgan hisoblash resurslariga ega emas.
Olimning g‘oyasi shundan iboratki, inson umri juda qisqa, hatto eng oddiy narsalarni ham to‘liq anglab yetish va amalga oshirish uchun. Agar biz murakkabroq narsa haqida gapiradigan bo’lsak, unda odam hech narsani tushunmaydi degan xulosaga kelishimiz mumkin. Saymonning ta’kidlashicha, ko’p odamlar hayotlarida faqat alohida holatlarda haqiqatan ham oqilona qarorlar qabul qilishlari mumkin. Boshqa barcha paytlarda ular o’zlarining his-tuyg’ulariga ko’proq e’tibor berishadi va juda mantiqsiz qarorlar qabul qilishadi.
Tez orada bu g’oya iqtisodchilar tomonidan juda yaxshi ishlab chiqildi. Ular juda qiziq xulosa chiqarishdi. Iqtisodchilarning ta’kidlashicha, vaqt yoki ma’lumot etishmasligi sharoitida ma’lum miqdordagi resurslarga ega bo’lmagan har bir sub’ekt oqilona qaror qabul qila olmaydigan strategiyadan maqsadli foydalanadi.
Bundan tashqari, tanlov qanchalik yaxshi bo’lganligi emas, balki jarayon tomonidan talab qilinadigan xarajatlarning tezligi va minimal miqdori muhimroq rol o’ynashi qiziq. Shuning uchun, agar ma’lum bir vaziyatda nima qilish kerakligini bilmasangiz, o’zingizni ayblashga shoshilmang. Ehtimol, siz o’sha eski modeldan foydalanayotgan bo’lishingiz mumkin, unda odam aqlli bo’lishi mumkin va hali ham o’zining mantiqiyligini tushunishi mumkin, aslida bu juda katta xato bo’lib chiqadi.
Bugungi kunda Saymonga ergashgan ko’plab mutaxassislar “oqilona johillik” atamasini qo’llashni boshladilar. Bunday holda, agar tanlangan tanlovning narxi juda yuqori bo’lsa yoki u minimal ijobiy natija keltirsa, vaziyat yoki mavzuni o’rganishga vaqt sarflash mantiqiy emasligi tushuniladi. Agar siz bunday vaziyatda jaholat strategiyasini tanlasangiz, bu oqilona qarorga aylanadi. Shunga ko’ra, inson keyinchalik to’g’ri tanlov qilganini tushunadi, shuningdek, o’z kuchini, vaqtini va resurslarini tejab, ularni boshqa yo’nalishga yo’naltiradi.
Izzattillo Islomov
