Dahomi yoki aqldan ozganmi? Olimlarning fikri

20-asrning psixologlari va psixiatrlari ko’p yillar davomida dahoning ruhiy kasalliklar bilan aloqasini o’rganishdi. Yillar davomida bu mavzuda yuzlab ilmiy maqolalar yozildi. 1998 yilda Kanadadagi Makmaster universiteti tadqiqotchilari ruhiy salomatlik va g’ayrioddiy qobiliyatga oid 29 ta tadqiqotni solishtirdilar. Xulosa: 9 ta holatda aloqa isbotlangan, 15 ta holatda – umuman aloqa yo’q edi, yana 5 tasi aniq javob berishga imkon bermadi. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, tadqiqot mezonlari aniq emas va umumiy aniq metodologiya mavjud emas.

Natijalarning noaniqligining sababi bevosita tadqiqot mavzusiga bog’liq. Inson ijodkorligini o’lchash har jihatdan murakkab. Misol uchun, 2011 yilda Shvetsiyalik psixologlar ijodiy odamlarning bipolyar buzuqlikdan aziyat chekish ehtimoli boshqalarga qaraganda 1,35 baravar yuqori ekanligini aniqladilar. Bu erda ijodkorlar orasida dizaynerlar, musiqachilar, rassomlar, yozuvchilar, fotosuratchilar, olimlar va boshqalar – auditorlar, kotiblar, buxgalterlar va boshqa mutaxassislar bor edi. O’quv jarayonida ish jarayonida ijodkorlik darajasi tushuntirilmagan.

Tadqiqot natijalaridan ma’lum bo’lishicha, yo rassomlar va musiqachilar aslida bipolyar buzuqlikdan aziyat chekishadi, yoki buxgalterlar va boshqa “buxgalterlar” bu kasallikka qarshi tabiiy immunitetga ega. Shu bilan birga, ijodiy va ijodiy bo’lmagan kasblardagi odamlar bir xil darajada tez-tez tashvish, depressiya va shizofreniyadan aziyat chekishi aniqlandi.

Daho va aqlsizlik o’rtasidagi bog’liqlik isbotlanmagan.

Ruhiy kasalliklar va iste’dod o’rtasidagi bog’liqlik g’oyasi Kay Redfild Jemison tomonidan o’tkazilgan tadqiqotga asoslanadi. U 47 nafar yozuvchi, rassom, shoirni sinovdan o’tkazish va so’roq qilishdan iborat edi. Bu jarayonda ma’lum bo‘lishicha, shoirlarning 50% dan ortig‘i hayotida bir marta yoki undan ko‘proq psixolog va psixiatrlarga yordam so‘rab murojaat qilgan. Tanqidchilarning ta’kidlashicha, bu atigi 9 kishi.

Amerikalik psixiatr Arnold Lyudvig taniqli shaxslarning 2000 ga yaqin tarjimai hollarini o’rganib, ularning aksariyatida ruhiy muammolar borligini isbotladi. U o‘zini tutgan va bosiq insonlar ilm-fan bilan, ruhiy jihatdan beqaror kishilar esa turli xil ijodkorlik bilan shug‘ullanishini aniqladi. Ammo Lyudvig aqldan ozish va daho o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rsatmadi.

Ma’lum bo’lishicha, barcha daholarning aqldan ozganligiga to’g’ridan-to’g’ri dalil yo’q. Afsonani livanlik psixolog Arne Ditrix tushuntiradi. Gap shundaki, odamlar ko’proq ishonadilar va ongsiz ravishda faqat yaxshi eslab qolingan va yorqin his-tuyg’ularni keltirib chiqaradigan narsaga ishonishadi. Masalan, Virjiniya Vulfning o’z joniga qasd qilishi yoki Van Gogning fojiasi xotirjam, o’lchovli va keksalikka qadar yashagan ko’plab ijodkorlarga qaraganda tez-tez esga olinadi.

O’zlari ruhiy kasalliklardan aziyat chekadiganlar, barcha daholarning aqldan ozganiga ishonishadi. Depressiya holatidagi odam xuddi shu kasallik Edgar Allan Po, Mark Tven, Frans Kafka, Isaak Nyutonni ta’qib qilganini eslaydi.

Bizning davrimizda Ketrin Zeta Jons, Stiven Fray, Mel Gibson bipolyar buzuqlikdan aziyat chekmoqda va bu ko’pchilikka ma’lum. Sog’lom odamlar esa, ba’zida aqliy salomatlik bilan iste’dod uchun pul to’lash kerakligini tushunishga qodir, ammo bu barcha daholar aqldan ozgan degani emas.