Behruzbek Hamidov
Demans o’ziga xos kasallik emas, bu miya tuzilishidagi degenerativ organik o’zgarishlarning butun majmuasidir. Shu ma’noda, Parkinson kasalligi, Altsgeymer kasalligi, spirtli ichimliklarni zaharlanishidan demensiya, miyadagi qon tomirlarining o’zgarishi va qandli diabetda xotiraning buzilishi – bularning barchasi demansdir. Miya plastiklikni yo’qotadi va o’zini tiklamaydi.
Demansning xavfi uning past darajasidir. Dastlabki bosqichlarda sog’lom neyronlar o’lik hujayralar yukini oladi va tizim barqaror bo’lib ko’rinadi. Ammo kognitiv qobiliyatlarning biroz yomonlashishini kuzatish mumkin:
- diqqatni jamlash qiyin
- so’nggi voqealarni eslab qolish qiyin (eski xotira mukammal tartibda bo’ladi),
- Yangi hudud bo’ylab yo’l topish qiyin (lekin tanish joylarda emas).
Kuchli ortiqcha ish va muloqot qilishdan bosh tortish, hissiy o’zgarishlar ham bilvosita demansning boshlanishini ko’rsatishi mumkin. Agar siz muvozanatli ovqat iste’mol qilsangiz, etarlicha mashq qilsangiz va etarlicha uxlasangiz va shu bilan birga yuqoridagi ro’yxatdagi biror narsani sezsangiz, testdan o’ting yoki yaxshiroq bo’lsa, darhol demansga ixtisoslashgan shifokor bilan maslahatlashing.
Boshqalar ko’radi
Odatda bu balog’at yoshidagi kasallik deb ishoniladi, ammo demans nafaqat odamlarda, balki yoshlarda ham paydo bo’lishi mumkin. Ha, va hayvonlarning miyasi o’zgarishi mumkin. Buning bir necha sabablari bo’lishi mumkin:
- irsiy moyillik,
- yuqumli kasalliklar (shu jumladan OIV va ensefalit),
- metabolik kasalliklar (jigar, qalqonsimon bez, buyraklar faoliyati),
- vitaminlar va minerallarning keskin etishmasligi,
- qon tomir o’zgarishlar,
- spirtli ichimliklarga qaramlik,
- ba’zi dorilarning ta’siri
- depressiya va boshqa patologik sharoitlar.
Ushbu bosqichda degenerativ o’zgarishlar allaqachon boshqalarga seziladi:
- Tashqi tomondan, odam sog’lom ko’rinishi mumkin, lekin yuzlar, tasvirlar va undosh so’zlarni chalkashtirib yuboradi, urg’uni noto’g’ri qo’yadi, noto’g’ri pauzalar qiladi,
- chekinib, tajovuzkor bo’lib qoladi.
Bu siz qat’iyatli bo’lishingiz va odamni shifokorga ko’rsatishni unutmang. Shu bilan birga, bu demans bo’yicha mutaxassis bo’lishi juda muhim, chunki tibbiyot hamjamiyatida bunday sharoitlar stress yoki kognitiv qobiliyatlarning odatdagi yoshga bog’liq pasayishi bilan izohlanadi.
O’rtacha aniqlanmagan demans
Bu holat allaqachon juda ko’p noqulaylik tug’diradi:
- odam sevimli mashg’ulotiga qiziqishni yo’qotadi,
- tartib uchun intilishni to’xtatadi,
- befarq va tushkunlikka tushishi mumkin,
- adashib qolishi yoki kimligini, nima uchun va qayerga ketganini unutishi mumkin.
Kasallik o’sib boradi, hipokampal neyronlar nafaqat yangi xotiralarni “yozmaydi”, balki eskilarini ham “o’chirib tashlaydi” va sog’lom hujayralar soni kamayadi.
Og’ir demans
Vaziyat juda yomonlashadi: o’zingizga g’amxo’rlik qila olmaslik va tanish yuzlarni unutishdan tortib, o’zini tuta olmaslikgacha. Ammo bu bosqichda ham mutaxassis bilan bog’lanish kasallikning kechishini engillashtirishi va bemorga g’amxo’rlik qilishi mumkin.
Demansni davolash
Asosiysi, miyada biror narsa noto’g’ri ekanligini iloji boricha tezroq payqash. Ilm-fan hali bu kasallikni qanday davolashni bilmaydi. Har qanday tavsiyalar faqat uning rivojlanishini sekinlashtiradi.
Olimlarning fikriga ko’ra, insonning “aqliy jihatdan qarimaslik” qobiliyati telomerlarning sifati bilan bog’liq (xromosomaning uchlarida uni shikastlanishdan va boshqa xromosomalar bilan “yopishishdan” himoya qiluvchi hududlar).
Telomerlarga “yordam berish” uchun:
– ko’proq tola va murakkab uglevodlarni iste’mol qiling,
– iloji boricha harakat qilishga harakat qiling,
– meditatsiya, yoga va nafas olish mashqlari bilan stressni engillashtiring;
Izzattillo Islomov
