Demografik o’tish: qanday qilib biz uzoqroq yashay boshladik

Demografik o’tish butun dunyo tarixiga ta’sir qiladigan katta o’zgarishlarni anglatadi. Bu 18-asrning oxirida boshlangan va agar voqeani global miqyosda ko’rib chiqsak, uning tugashi hali sodir bo’lmagan. Bu o‘tishning asosiy ma’nosi shundan iboratki, avlodni yangilashga qaratilgan tub o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Ularning yakuniy nazariy tushunchasi faqat 20-asrning boshlarida boshlangan. Bir muncha vaqt o’tgach, o’tgan asrning o’rtalariga yaqinroq, maxsus atama – demografik o’tish qo’llanila boshlandi.

Odamlar uzoq umr ko’rishmoqda

Olim Landri demografik inqilob o’lim va tug’ilish o’rtasidagi nomutanosiblikni keltirib chiqarishi mumkin deb taxmin qildi, ammo bu sodir bo’lmadi. Aslida, jarayon ana shu muvozanatni tiklashga qaratilgan. Shu bilan birga, buzilish o’lim darajasi ancha past bo’lganligi sababli yuzaga keldi. Tarix davomida, agar o’lim kamayganida ma’lum holatlar ro’y bergan bo’lsa, hech kim ularga e’tibor bermagan, chunki ular ahamiyatsiz edi.

Taniqli demograf Tomas Maltusning ta’kidlashicha, inson umrining davomiyligi oshgani haqida hech qanday dalil yo’q. Ammo u bunday bayonot berganidan so’ng, tez orada bu haqiqat deb hisoblanishni to’xtatdi. Uning kitobi 1798 yilda nashr etilgan. Biroz vaqt o’tgach, shifokor Edvard Jenner sigirga qarshi emlash haqida gapiradigan kichik broshyurani nashr etdi. Bu voqea juda muhim rol o’ynaydi, chunki aynan shu paytdan boshlab odamlar nihoyat o’limni engishga muvaffaq bo’lganiga ishonishni boshladilar. 18-asrdan boshlab Evropada o’lim darajasi kamaydi, ammo unchalik sezilarli emas.

19-asrning ikkinchi yarmida hamma narsa o’zgardi. Aholi punktlari o’zgarganligi sababli o’lim darajasi ancha past bo’ldi va ularda yashash qulayroq bo’ldi. Qolaversa, odamlarning turmush sharoiti yaxshilandi, tibbiy ta’lim muttasil rivojlanib, shifokorlar soni yorug‘ tezlikda ko‘payib bordi. Mutaxassislar, shuningdek, inson umrining davomiyligi asta-sekin uza boshlaganini qayd eta boshladi.

Albatta, bular miqdoriy xarakterdagi o’zgarishlardan boshqa narsa emas deb taxmin qilish mumkin. Ammo, aslida, o’limning epidemiologik shakli butunlay o’zgardi. O’lim sabablari boshqacha bo’lib, patologiyaning tuzilishiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan o’zgarishlar ham yuz berdi. Odamlar ko’pincha yoshga qarab o’lishni boshladilar, lekin ilgari qayd etilgan sabablarning ta’siridan emas.

O’zgarishlar aql bovar qilmaydigan tezlikda sodir bo’ldi. 19-asrda har ming boladan 250 tagacha bola birinchi tug’ilgan kunini ko’ra olmadi. Bir asr o’tgach, bu ko’rsatkich 100 ta yangi tug’ilgan chaqaloqdan oshmaydigan darajaga tushdi. 21-asrning boshlariga kelib, bu ko’rsatkich minimal bo’ldi.

O’zgarishlar boshqa yoshdagi vakillar orasida ham kuzatildi. Shu bilan birga, umr ko’rish davomiyligi 40-50 yoshdan 70-80 yoshga ko’tarila boshladi. Ba’zi mamlakatlarda bugungi kunda bu ko’rsatkich ancha yuqori va ko’p odamlar asrlik hisoblanadi.

Demografik o’tish juda tez sodir bo’ldi va to’xtamaydi, shuning uchun tez orada bugungi kunda unchalik sezilmaydigan keyingi o’zgarishlar haqida gapirish mumkin bo’ladi.