Behruzbek Hamidov
Har birimiz bir xil vaziyatni butunlay boshqacha talqin qilishimiz mumkin. Tasavvur qiling-a, yarim tunda yashash xonasidan kelgan baland ovozdan uyg’ongan. “U erda kimdir borga o’xshaydi”, siz qo’rqasiz va mobil telefoningizga qo’lingizni uzatasiz. Pulsingiz tezroq ura boshlaydi, siz jimlikni tinglaysiz va keyin uzoq vaqt uxlay olmaysiz. Mana yana bir stsenariy: Siz o’tkir tovushni eshitasiz, bu nima bo’lishi mumkinligi haqida hayron bo’lasiz va stol chetidagi notekis kitoblar to’plamiga qalin badiiy kitobni qo’yganingizni eslaysiz. “Aftidan, albom tushib ketdi”, deb taxmin qilasiz va xotirjam uxlab qolasiz.
Ikkala holatda ham sizning e’tiboringiz bir xil ob’ektga qaratiladi – yashash xonasidan kelgan ovoz, lekin siz buni boshqacha tushuntirasiz. Birinchi tushuntirish xavf haqida signal beradi, lekin ikkinchisi hech qanday xavf tug’dirmaydi. Va bu fikrlarning oqibatlari, yuqorida aytib o’tganimizdek, har xil: birinchi holatda vahima va uyqusizlik, ikkinchisida esa qattiq uyqu.”Agar siz yaratgan ruhiy tasvirlar haddan tashqari salbiy bo’lsa, demak, ehtimol sizning fikringiz infektsiyalangandir” Norvegiyalik klinik psixolog Xanne Brourson* ogohlantiradi. Bunday “fikr viruslari” ga ko’plab misollar mavjud. Xanna Brourson esa ko’pchilikka o’z ismlarini beradi.
“Siz juda semizsiz, siz tez-tez mashq qilishingiz kerak”, deydi perfektsionizm virusi savdo markazining jihozlash xonasida oyna oldida turgan qizga. “Hamma senga kulyapti”, “Men koinotning markaziman” virusi yaqin atrofda yig’ilgan hamkasblarning do’stona kulgisini eshitgan xodimni ishontiradi. Ushbu virus ta’sirida biz boshqalarning diqqatini qaratadigan ob’ekt bo’lib tuyuladi va bu e’tibor salbiy ma’noga ega.
“U sizni mag’lubiyatga uchragan deb o’ylaydi”, deydi aqlni o’qiydigan virus sinfdoshi unga nafrat bilan qaradi deb o’ylagan o’smirga. Bu virus bizga boshqalar biz haqimizda yomon o’ylashini aytadi. “Siz yaqinda ishdan bo’shatilasiz”, “yaqinda kelayotgan falokat” virusi loyihasi boshlig’i tomonidan tanqid qilingan yosh xodimni ogohlantiradi.
Va vaqti-vaqti bilan bizni umumlashtirish virusi, yolg’on tuyg’ular virusi, oq-qora tafakkur virusi engib o’tadi… Biroq, siz ularni o’zingiz yoqtirgan narsa deb atashingiz mumkin, savol boshqacha: ularga qanday qarshi turish kerak?
Hanne Brourson ularga qarshi turishning ettita usulini taklif qiladi.
1.ANIQLASH VA FOSH QILISH
Ishonmaslik kerak bo’lgan fikrlarni quyidagi belgilar bilan aniqlash mumkin:
- Yuqtirilgan fikrlar bizni hozirgi zamondan ajratib turadi. Ularning birinchi belgisi kelajak haqida tashvishlanish yoki o’tmish haqidagi og’riqli fikrlardir. Yoki ikkalasi bir vaqtning o’zida.
- Ular organizmda fiziologik stress reaktsiyasini keltirib chiqaradi. Bu belgini tanangizni tinglash orqali tanib olish oson: zararli fikrlar yurak urishingizni tezlashtiradi, nafas olish qiyinlashadi va mushaklaringizda kuchlanish paydo bo’ladi.
- Bu fikrlar o’zimizga bo’lgan hurmatimizni pasaytiradi. Fikrlash viruslari bizga o’tmishdagi muvaffaqiyatsizliklar va xatolarni xursandchilik bilan eslatib turadi va kelajakdagi mag’lubiyatlar uchun stsenariylarni taklif qiladi. Shuningdek, ular bizni bunday fikrlash foydali ekanligiga ishontirishga muvaffaq bo’lishadi – bu bizni kelajakda muammolarga duch kelishga tayyorlaydi. Bu aldanish. Miyaning mexanizmi shundayki, agar biz yaxshi narsa haqida o’ylasak, boshqa ijobiy taassurotlarga ega bo’lamiz. Agar biz yomon narsa haqida o’ylasak, xotiramizda boshqa salbiy taassurotlar osongina paydo bo’ladi. Yotganimizda va kamida bitta muammoni tahlil qilishni boshlaganimizda, yoqimsiz fikrlar zanjiri qancha davom etishini eslang.
