Behruzbek Hamidov
Daniyada o’tkazilgan neyroimaging tadqiqoti shuni ko’rsatdiki, ongga asoslangan kognitiv terapiya depressiv ruminativ holatda miyaning ko’zga tashlanadigan tarmog’i va lingual girus o’rtasidagi aloqani kamaytirishga imkon beradi. Ulanishdagi bu o’zgarish ishtirokchilarning tana sezgilariga e’tiborni ushlab turish va nazorat qilish qobiliyatini yaxshilashga yordam berdi. Tadqiqot Biologik psixiatriyada chop etilgan.
Depressiya eng tez-tez uchraydigan psixiatrik kasalliklardan biridir. Bu butun dunyo bo’ylab nogironlikning asosiy sababidir. Har bir depressiv epizod bilan, odamning kelajakda yana bir depressiv epizodga duchor bo’lish xavfi ortadi. Uchta depressiv epizoddan so’ng, yana bir depressiv epizod bo’lish xavfi 80% gacha ko’tariladi.
Ehtiyotkorlikka asoslangan kognitiv terapiya bir nechta depressiv epizodlarni boshdan kechirgan odamlarda yana bir depressiv epizod paydo bo’lish xavfini kamaytirish uchun qo’llaniladigan davolash usullaridan biridir. Ushbu davolash usuli odamlarni o’z e’tiborini moslashuvchan tarzda tartibga solishga va hozirgi vaqtda tana holatidan xabardor bo’lishga o’rgatadi. Terapiyaning g’oyasi shundaki, bu ko’nikmalar odamga ruminativ holatning boshlanishini tan olishga va undan chiqishga yoki undan butunlay qochishga yordam beradi.
Ruminativ holat – bu insonning o’tmishdagi va hozirgi salbiy mazmunga e’tibor qaratadigan kognitiv holati, natijada hissiy tanglik paydo bo’ladi. Bu holat chidab turadi va odam undan chiqishda qiynaladi, ayniqsa u o’zining ruminativ holatda ekanligini tan olmasa. Ruminativ holatlar depressiya belgilarining boshlanishi, saqlanib qolishi va davom etishi bilan bog’liq.
Tadqiqot muallifi Ann Maj van der Velden va uning hamkasblari takroriy depressiyani ongga asoslangan samarali kognitiv terapiya muolajalari ortidagi miya faolligi mexanizmlarini o‘rganishni xohlashdi. Ular Daniyaning Markaziy Yutlandiya mintaqasidagi umumiy amaliyotlar va mahalliy psixiatriya bo’linmalaridan takroriy asosiy depressiv buzilishi bo’lgan 80 ishtirokchini jalb qildilar.
Ishtirokchilar tasodifiy ravishda 50:30 nisbatda ikki guruhga bo’lingan. Kattaroq guruh odatdagi muolajalarga qo’shimcha ravishda 8 haftalik ongga asoslangan kognitiv terapiya sinfini oldi. Boshqa guruh faqat ushbu davrda odatdagi davolanishni (depressiya uchun) o’tkazdi.
Tadqiqot boshida va kognitiv terapiya darslari tugaganidan keyin 1 oy ichida ishtirokchilar depressiv simptomlarni baholashni (Depressiv simptomologiyaning tezkor inventarizatsiyasi – o’z-o’zidan hisobot), interoseptiv xabardorlikni, ya’ni o’z tana sezgilarini (ko’p o’lchovli) baholashni yakunladilar. Interoseptiv xabardorlikni baholash va tajribalar so’rovi), zehnlilik ko’nikmalari (besh faktorli ongni rivojlantirish so’rovi, qisqacha versiya) va tafakkur (Ruminatsiyaga javob berish shkalasi).
Ishtirokchilar, shuningdek, tizimli skanerlash va to’rtta alohida funktsional ulanish skanerlarini o’z ichiga olgan funktsional magnit-rezonans tomografiyadan o’tdilar. Ushbu funktsional ulanish skanerlarining har biri 5 daqiqa davom etdi. Skanerlash bir necha ketma-ket sharoitlarda amalga oshirildi – ishtirokchi dam olayotganda, u ongni meditatsiya qilish holatidan o’tish paytida va ishtirokchi ruminatsiya holatiga olib borilganda. Ruminatsiya holatida ishtirok etish axloqiy sabablarga ko’ra ixtiyoriy edi. Yigirma nafar ishtirokchi unda qatnashmaslikka qaror qildi va bu ishtirokchilar qolgan ishtirokchilarga qaraganda ancha aniq depressiv alomatlarga ega edi.
Natijalar shuni ko’rsatdiki, ongga asoslangan kognitiv terapiya depressiyani odatiy davolash bilan solishtirganda depressiv simptomlarni kamaytirdi. Bu, shuningdek, diqqatni jamlash qobiliyatini, tana sezgilarini markazlashtirish va his qilishni, tanadagi his-tuyg’ularning namoyon bo’lishini, tanani tushunish uchun tinglash qobiliyatini va tana sezgilariga e’tiborni ushlab turish va nazorat qilish qobiliyatini oshirdi. Ruminatsiyaga hech qanday ta’sir ko’rsatilmagan.
Tadqiqotchilar ongga asoslangan kognitiv terapiyani davolash salience tarmog’idagi neyron ulanishni va miyaning standart rejim tarmog’ini o’zgartiradimi yoki yo’qligini sinab ko’rdi. Standart rejim tarmog’i asosan dorsal medial prefrontal korteks, posterior singulat korteks / precuneus va miyaning burchakli girus mintaqalaridan tashkil topgan keng ko’lamli miya tarmog’idir. U uyg’oq dam olish holatida va tashqi dunyoga e’tibor qaratmaganda eng faol bo’ladi. Saliens tarmog’i oldingi insula va dorsal anterior singulat korteksga bog’langan. Miya hujayralarining boshqa o’zaro bog’langan tarmoqlari bilan birgalikda u turli xil murakkab miya funktsiyalariga, jumladan aloqa, ijtimoiy xulq-atvor va o’z-o’zini anglashga hissa qo’shadi.
Natijalar kognitiv terapiya davosidan o’tgan guruhda miyaning o’ng lingual girus va chap lateral oksipital korteks mintaqalari bilan salience tarmog’i ulanishidagi o’zgarishlarni ko’rsatdi. Davolanishdan oldin va keyin bog’lanish taqqoslanganda, natijalar ikki guruh birinchisi kognitiv davolanishdan oldin farq qilmaganligini ko’rsatdi. Davolanishdan so’ng, kognitiv terapiyadan o’tgan guruh oksipital korteksning ikkala mintaqasi va miyaning lingual giruslari o’rtasidagi bog’liqlikning pasayishini ko’rsatdi.
“Ushbu topilmalar shuni ko’rsatdiki, klinik jihatdan samarali tafakkur aralashuvi depressiv fikrlash paytida neyrokognitiv funktsiyani va tanaga e’tiborni qaratish qobiliyatini modulyatsiya qiladi”, deb xulosa qilishdi tadqiqot mualliflari.
Tadqiqot psixoterapevtik muolajalarning neyron asoslarini bilishga qimmatli hissa qo’shadi. Shu bilan birga, shuni ta’kidlash kerakki, tadqiqot dizayni faol nazorat guruhiga ega emas edi, shuning uchun kuzatilgan ta’sirlar kognitiv terapiya guruhida qo’llaniladigan terapiya protsedurasiga xos bo’lganmi yoki biron bir guruh ishi shunga o’xshash natijalar beradimi, noma’lumligicha qolmoqda. Bundan tashqari, tadqiqotchilar ongga asoslangan kognitiv terapiya muolajalari paytida davolash protokoliga rioya qilishni o’lchamaganliklari haqida xabar berishadi.
Izzattillo Islomov
