Behruzbek Hamidov
Internetga ulangan qurilmalar orqali kirishning qulayligi tufayli pornografiyani iste’mol qilish butun dunyoda keng tarqalgan hodisaga aylandi. Ko’p odamlar pornografiyani jiddiy muammolarsiz ko’rishsa-da, foydalanuvchilarning bir qismi muammoli naqshlarni rivojlantiradi. Ushbu naqshlar xavfli jinsiy xatti-harakatlar va ruhiy salomatlik muammolari kabi bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Oldingi tadqiqotlar, giyohvandlikning turli shakllarini davolashda ongga asoslangan aralashuvlar potentsialiga ishora qilgan. Biroq, muammoli pornografiyadan foydalanish uchun ushbu usullarning o’ziga xos qo’llanilishi ko’p jihatdan o’rganilmagan. Ushbu bo’shliq tadqiqotchilarni ushbu kontekstda aql-idrok meditatsiyasining samaradorligini tushunishga qaratilgan joriy tadqiqotni o’tkazishga olib keldi.
“Hozirgi kunda yoshlar orasida pornografiyani haddan tashqari iste’mol qilish katta tashvish tug’dirmoqda. So‘nggi bir necha yil ichida butun dunyo bo‘ylab ham, Hindistonda ham pornografiya tomosha qilayotganlar soni sezilarli darajada oshdi”, dedi tadqiqot muallifi Gagan Jain, Jaypur Manipal universiteti dotsenti.
“Pornografiyaning ijtimoiy xarajatlari hayratlanarli, ammo odamlar, ayniqsa, yoshlar va oilalarda zarari ancha yuqori. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, pornografiya sog’lom jinsiy hayotning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi va kattalar orasida jinsiy munosabatlar va ijtimoiy haqiqatlarni buzadi. Oilalarda pornografiyadan foydalanish nikohning noroziligiga, xiyonatga, ajralishga va ajralishga olib keladi”.
“Yosh psixolog va kollej professori sifatida men ham muammoli porno iste’mol qilish odamlar hayotida iz qoldiradigan holatlarga duch kelaman. Men ham ong meditatsiyasiga juda qiziqaman va bu amaliyot porno tomosha qilish xulq-atvoriga ta’sir qiladimi yoki yo’qligini bilmoqchi edim. Bu tadqiqot ana shu qiziqishning natijasidir”.
Tadqiqotda 76 nafar erkak ishtirokchi qatnashdi, ularning barchasi yigirma yoshdan oʻrtagacha boʻlgan va oʻxshash ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy kelib chiqishi boʻlgan, dastlab universitet boʻlimidan ishga qabul qilingan. Dastlabki baholashlardan so‘ng tadqiqotchilar muammoli pornografiyadan foydalanishni o‘lchaydigan maxsus shkala bo‘yicha yuqori ball olgan 14 kishiga e’tibor qaratdilar (Muammoli
Pornografiya iste’moli shkalasi). Bu shkalada pornografiyaning inson hayotidagi ahamiyati, pornografiya tomosha qilishning kayfiyatni o‘zgartiruvchi ta’siri hamda bag‘rikenglik, qaytalanish va chekinish kabi alomatlar baholandi.
Biroq, barcha 14 ishtirokchi tadqiqotni davom ettirmadi. Bir nechtasi shaxsiy sabablarga ko’ra rad etildi, masalan, vaqt cheklovlari yoki boshqa terapevtik aralashuvlarda doimiy ishtirok etish. Oxir-oqibat, ongga asoslangan aralashuvda sakkiz kishi ishtirok etdi. Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu ishtirokchilarning hech biri o’zlarining kundalik hayotlarida muntazam ravishda ong yoki meditatsiya amaliyotiga ega bo’lmaganlar, garchi bu kontseptsiya bilan bir nechtasi tanish edi.
Aralashuv to’g’ridan-to’g’ri edi. Ishtirokchilar buddist Vipassana meditatsiyasi bilan shug’ullanishdi, bu erda ularga qulay o’tirish va nafas olishga e’tibor berish buyurildi. Ulardan nafas olishlarini – nafas olish va chiqarishni nazorat qilish yoki o’zgartirishga urinmasdan kuzatishni so’rashdi.
Ushbu meditatsiyaning asosiy jihati aql-idrok amaliyotining asosi bo’lgan hukmsiz xabardorlik edi. Bu shuni anglatadiki, ishtirokchilar har qanday his-tuyg’ularni yoki chaqiriqlarni hukm yoki reaktsiyasiz sezishga da’vat etilgan. Har bir mashg’ulot taxminan 20 daqiqa davom etdi, so’ngra besh daqiqa dam olish musiqasi. Ushbu tartib har kuni ikki hafta davomida kuzatildi.
Natijalar diqqatga sazovor bo’ldi. Ishtirokchilar orasida muammoli pornografiyadan foydalanishning o’rtacha balli aralashuv davomida sezilarli darajada kamaydi. Dastlab, o’rtacha ball 84,75 atrofida edi, so’ngra davolanish o’rtasida 72,38 ga tushdi va oxiriga kelib 63,37 ga tushdi. Ushbu pasayish nafaqat umumiy ballda, balki muammoli pornografiyadan foydalanish ko’lamining barcha individual omillarida, masalan, ishtirokchilar hayotida pornografiyaning ahamiyati, kayfiyatni o’zgartiruvchi ta’sirlar va bag’rikenglik va chekinish kabi alomatlarda kuzatildi.
“Men aql-idrok turli xil psixologik kasalliklar bilan kurashishda yordam beradi deb faraz qilgandim, ammo ongning qisqa vaqt ichida samarali ekanligi meni hayratda qoldirdi”, dedi Jeyn PsyPost nashriga. Uning qo‘shimcha qilishicha, ayrim ishtirokchilarning javoblari ham hayratlanarli. “Dastlab, ularning ba’zilari amaliyotni istamadi va bitta mashg’ulotni yakunlash qiyin edi. Ammo amaliyot davom etar ekan, ular buni juda qiziqarli deb topdilar. Ehtiyotkorlik meditatsiyasi nafaqat porno tomosha qilishdan xalos bo’libgina qolmay, balki ularning hayotdan qoniqish darajasini ham oshirdi.
Ushbu topilmalar shuni ko’rsatadiki, muntazam ong amaliyoti muammoli pornografiyadan foydalanishning salbiy ta’sirini samarali ravishda kamaytirishi mumkin. Xususan, tadqiqot shuni ko’rsatdiki, ongni saqlash pornografiyaning ishtirokchilar hayotidagi ahamiyatini kamaytirishga yordam berdi va uning kayfiyatni o’zgartiruvchi ta’sirini kamaytiradi. Bundan tashqari, bag’rikenglik, relaps va chekinish alomatlarida sezilarli pasayish kuzatildi, bu hissiy tartibga solishning yaxshilanganligini ko’rsatadi.
Biroq, “topilmalar juda dastlabki va amaliy tasdiqlash uchun boshqa tadqiqotlarni qo’llab-quvvatlashni talab qiladi”, dedi Jeyn. “Ammo shuni aytish mumkinki, meditatsiya meditatsiyasining boshqa foydali ta’sirlari singari, pornografiyaga qaramlik bilan kurashishda ham terapevtik ahamiyatga ega.”
Ushbu istiqbolli natijalarga qaramay, tadqiqot cheklovlarsiz emas. Avvalo, ishtirokchilar sonining kamligi bu topilmalarni kattaroq aholiga umumlashtirish imkoniyatini cheklaydi. Ishtirokchilar yoshi, jinsi va madaniy kelib chiqishi bo’yicha ham bir hil edi, bu esa natijalarni turli guruhlarga qo’llash mumkinligi haqida savollar tug’diradi.
Oldinga qarab, tadqiqot kelajakdagi tadqiqotlar uchun imkoniyatlar ochadi. Ushbu topilmalarga asoslanish uchun tadqiqotchilar tadqiqotni turli xil ishtirokchilar guruhini o’z ichiga olish uchun kengaytirishni va ong bilan bir qatorda boshqa xulq-atvor terapiyasi usullarini ham qo’shishni taklif qilishadi. Bu muammoli pornografiyadan foydalanish va potentsial boshqa xulq-atvorga qaramliklarni davolashda aql-idrok meditatsiyasining samaradorligini yanada to’liqroq tushunish imkonini beradi.
“Menimcha, bizning ruhiy salomatlikni saqlash modelimiz profilaktikaga emas, balki davolanishga asoslangan. Mening tushunishimcha, agar biz ushbu meditatsiya amaliyotini keng qo’llay olsak, u birinchi navbatda turli xil ruhiy kasalliklar tuzog’iga tushib qolmaslik uchun qalqon bo’lishi mumkin.
Izzattillo Islomov
