Izzattillo Islomov
Empatiya barcha odamlarni biologik darajadagi yagona sohaga birlashtiradigan ajoyib mexanizmdir. Empatiya tug’ma bo’lib, u nafaqat odamlarga, balki bir qator yuqori darajada rivojlangan sutemizuvchilarga, birinchi navbatda, maymunlarga xosdir. Bu ko’pincha hamdardlik bilan chalkashib ketadi, ammo bu juda boshqacha hodisalar.
Simpatiya – bu kimgadir ijobiy munosabat, empatiya esa boshqa birovning holatini his qilish, unga ko’nikish qobiliyatidir. Agar biz boshqa odamning og’rig’ini ko’rsak, bizning miyamiz va tanamiz xuddi biz og’riqli bo’lgandek javob beradi. Javob darajasi ko’plab omillarga bog’liq; odamlarda empatiyaning turli darajalari mavjud, bu qobiliyat mavjud bo’lmagan patologiyalar bundan mustasno (masalan, antisosyal shaxs buzilishi yoki autizm).
Har bir inson empatiyaning asosiy darajasiga ega va aynan shu orqali chaqaloq va ota-ona o’rtasida, keyinchalik esa bolalar o’rtasida aloqa o’rnatiladi. Rahmdillik va hamdardlik, kechirish qobiliyati, birovning vaziyatiga kirishish, sezgirlik, altruizm, achinish, yordam berish, aktyorlikdan zavqlanish qobiliyati – bularning barchasi empatiyaga asoslanadi.
Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, hamdardlik “men nimani his qilayotganingizni tushunaman” emas, balki “men sizning tajribalaringizni his qilaman”, “men siz qo’rqayotganingizni, xursand bo’lganingizni, hayratlanayotganingizni, g’azablanganingizni his qilaman”. Shu bilan birga, birovning “men”i saqlanib qoladi, u boshqa birovning tajribalariga, birgalikdagi tajribalariga ta’sir qiladi, lekin unda erimaydi.
Azob chekayotgan begona sizni befarq qoldiradi. Shimpanzelar xuddi shu tarzda befarq bo’lib qoladilar
Eng dahshatlisi shundaki, inson empatiya qobiliyatini qanchalik oson cheklashi yoki hatto butunlay bostirishi mumkinligini tushunishdir.
Qanaqasiga? Mashhur biolog Frans de Vaal Tsyurix universitetining nevrologlari tomonidan olib borilgan bunday juda oddiy tadqiqot haqida gapiradi. Ular boshqa odamlarning azob-uqubatlariga insonning asabiy munosabatini o’rganishdi.
Erkaklar qo’shni xonada yo o’z klubining muxlisi yoki raqib klubning muxlisi elektr toki urishini kuzatgan. Barcha kuzatuvchilar futbolga jiddiy qaraydigan uzoq yillik muxlislar edi. Va ular faqat o’z klublari muxlislariga hamdardlik ko’rsatishdi. Boz ustiga, raqib klub muxlisining iztiroblari miyadagi zavq markazlarini faollashtirgan.
Bu erda hamdardlikni qanday o’ldirish kerakligi haqidagi oddiy javob. Odamlarni begonalar va siznikilarga ajrating. Atrofda begonalar qancha ko’p bo’lsa, hamdardlik shunchalik kam bo’ladi. Uni butunlay bostirmoqchimisiz? Atrofingizdagi hammani begona qilib qo’ying va o’zingizni tanlangan, yakkalanib qolgan, noyob qilib qo’ying. Yaxshiyamki, bu mexanizm boshqasini his qilish qobiliyati bilan bir xil tug’madir.
Sichqonlar boshqa sichqonlarning og’rig’iga noqulaylik bilan munosabatda bo’lishga qodir, ammo bir shartga ko’ra – ular bir muddat azob chekayotgan odam bilan yashashlari kerak edi. Azob chekayotgan begona ularni befarq qoldiradi. Shimpanzelar xuddi shu tarzda befarq bo’lib qoladilar.
“Insayderlar” guruhi qanchalik kichik bo’lsa, “boshqalarga” shunchalik kam hamdardlik bildiradi.
“Biz” va “begona” ga bo’linish, izolyatsiya reaktsiyasi qadimiy va empatik sezgirlikdan ko’ra kuchliroqdir va uni faollashtirish ancha oson.
Men oddiy tajribani eslayman, unda ishtirokchilar oddiy rangli kvadratlar (ko’k va qizil) yordamida ikki guruhga bo’lingan, so’ngra ushbu guruhlardan tanlangan vakillardan eksperimentning barcha ishtirokchilari o’rtasida ma’lum miqdorlarni bo’lishlari so’ralgan.
Va keyin ma’lum bo’lishicha, “ko’k” “ko’klar” uchun, “qizil” esa “qizillar” uchun ko’proq qatnashmoqchi bo’lgan, garchi bu guruhlar tasodifan tuzilgan va guruh a’zolarining hech biri har birini bilmagan. tajribadan oldin boshqa. “Biz bir xil rangdamiz” degan oddiy haqiqat noto’g’ri fikr yuritish va hamdardlik darajasini pasaytirish uchun etarli edi.
Psixolog Muazef Sherifning mashhur tadqiqotlari turli xil tasodifiy guruhlarga birlashgan odamlarni nafaqat “begonalarga” nisbatan hamdardlikni yo’qotishiga, balki ochiq va to’g’ridan-to’g’ri dushmanlikka olib kelishi mumkinligini ko’rsatdi, chunki guruhlarga bo’linish o’z-o’zidan guruhlararo munosabatlarga olib kelmaydi. tajovuz.
Behruzbek Hamidov
