Epiktetdan donolik saboqlari

Epiktet – qadimgi yunon stoik faylasufi (stoitsizm falsafasining davomchisi). U Platon, Sokrat yoki Aristotel kabi taniqli va mashhur emas, lekin bu shaxs, albatta, e’tiborga loyiqdir. Shunisi e’tiborga loyiqki, Epiktet qul bo’lgan, u egasiga hamrohlik qilgan holda stoitsizm falsafasi bo’yicha ma’ruzalarni tinglashga muvaffaq bo’lgan. Biroz vaqt o’tgach, Epiktetga erkinlik berildi va u Nikopolda joylashgan o’zining falsafiy maktabini yaratishga muvaffaq bo’ldi.

Ushbu maqolada biz Epiktetning fazilatlarini batafsil ko’rib chiqamiz va faylasufdan foydali saboq olishga harakat qilamiz. Dastlab shuni ta’kidlash kerakki, faylasufning o’zi hech qanday risola yozmagan, ammo uning shogirdi Arrian tomonidan yozilgan, bu mutafakkirning ta’limotlarining bir qismi yozilgan eslatmalar bugungi kungacha saqlanib qolgan. Bizning vazifamiz mualliflikni o’rnatish emas, balki foydali narsalarni o’rganish bo’lganligi sababli, bu haqiqat unchalik ahamiyatli emas.

Rim faylasufi Epiktetning matniga va uning “Hasad baxtlilarning dushmani” degan fikriga qarang.

Deyarli har bir inson, ehtimol, vaqti-vaqti bilan hasadni his qiladi. Biz hammamiz bilamizki, bu tuyg’u bizning hayotimizga halokatli ta’sir qiladi. Hasad o’z-o’zini hurmat qilishni pasaytiradi, kayfiyatni buzadi va farovonlikni yomonlashtiradi.

Hasad qilishni emas, balki boshqa odamlarning muvaffaqiyatlaridan quvonishni, ularning yutuqlaridan o’zingiz uchun ilhom olishni o’rganing. Bu o’zingiz uchun biroz foydaliroq va yoqimli bo’lib chiqadi. Boshqa birovning baxtini kamsitmang, aksincha, o’zingiznikini ko’paytiring.

“Agar bizni kechki ovqatga taklif qilishsa, bizni davolagan narsani yeymiz”

Ushbu iqtibos epiktetning stoik falsafasini aniq ko’rsatadi. “Biz nima bilan muomala qilsak, uni iste’mol qilamiz” = “Taqdir bizga bergan narsani qabul qilishimiz kerak.” Agar ular bergan narsalarni eyishdan bosh tortsangiz, ochlikdan o’lib qolasiz.

“O’z kuchida bo’lmagan narsa bilan mag’rur bo’lgan odam kulgili”

Bunday mag’rurlik ob’ektlari osongina tashqi ko’rinish va boshqa biologik xususiyatlar, kelib chiqishi va boshqalarni o’z ichiga olishi mumkin. Hatto bu ro’yxatga erishish uchun hech qanday kuch sarflanmagan fazilatlarni qo’shishga arziydi.

Misol uchun, agar inson tabiatan hech qachon hasadni boshdan kechirmasa, biz taxmin qilganimizdek, buni uning yutug’iga bog’lab bo’lmaydi. U bu xususiyatni shakllantirishga harakat qilmadi: hasadning yo’qligi tabiiy xususiyatdir.

Mag’rurlikning yagona sababi o’z kuchingiz bilan erishgan narsangiz bo’lishi mumkin. Insonga esa uning mehnatining samarasiga qarab baho berish kerak.

“Hech qanday ishonch yordam bermasa, siz notiqlikdan foydalanmasligingiz kerak”

Albatta, siz notiqlik va notiqlik qobiliyatlarini rivojlantirishingiz kerak. Ammo bundan tashqari, polemika har qanday vaziyatda ham mos kelmasligini tushunish kerak.

Masalan, odam g’azablansa, uning ongida his-tuyg’ular va his-tuyg’ular ustunlik qiladi. Va oqilona aql minimaldir. Bunday holda, siz g’azablangan odamni asosli dalillar bilan ishontirishga urinmasligingiz kerak.

Bunday e’tiqodlar boshqa holatlarda ma’nosizdir: masalan, ularning to’g’riligiga amin bo’lgan aqidaparastlar bilan munozaralar paytida. Vaqtingizni behuda o’tkazishga arzimaydi.

“Aslida, tabiatda yoqimsiz yoki yoqimli narsa yo’q – hamma narsa odat masalasidir”

Inson hamma narsaga moslashadi. Avvaliga yoqimsiz bo’lib ko’ringan narsa oxir-oqibat toqatli yoki neytral bo’ladi. Va aksincha: biz uchun yoqimli narsa bir muncha vaqt o’tgach zerikarli bo’lib qoladi va biz yana betaraflikka o’tamiz.

Bundan tashqari, bu bayonot boshqa tomondan ko’rib chiqilishi kerak. Epiktetning o‘zi ham buni nazarda tutganiga shubhamiz bor, lekin yana bir fikrni ko‘rib chiqish mumkin: biror narsaga yoqimsiz yoki yoqimli munosabatda bo‘lish odat tusiga kiradi. Biz biror narsaga yoqimsiz yoki yoqimli munosabatda bo’lishga odatlanib qolamiz, keyin esa haqiqiy his-tuyg’ularimizga e’tibor bermaymiz. Misol uchun, biz dushanba kuni ertalab ishga turish yoqimsiz bo’lishiga o’rganib qolganmiz va biz osongina uyg’onib, ertalab bizni xursand qilsak ham, biz hali ham tushkunlikni his qilamiz.

Shu sababli, sizning muhitingizdagi ko’p narsalar aslida yoqimli ekanligi haqidagi fikrga ko’nikishni boshlashingizni maslahat beramiz!