Erkin iroda mavjudmi?

Inson ongli ravishda qaror qabul qiladi. Haqiqatan ham shundaymi? Ehtimol, biz ongsiz ravishda tanlov qilamiz, ammo ong bizga shunchaki haqiqatni taqdim etadi? Olimlar bu masalani o’rganib chiqdilar va qiziqarli kuzatishlar oldilar.

Ongsizlik yoki ong qaror qiladimi?

20-asrning 80-yillarida amerikalik nevrolog Benjamin Libet odamlarda iroda erkinligi mavjudligiga shubha qilgan. U miya va iroda erkinligi qanday bog’liqligi haqida bilim olishga qaratilgan juda oddiy tajriba o’tkazdi.

Tajribaning mohiyati quyidagicha edi: ishtirokchilardan olimlar miya faoliyatini nazorat qilgan holda, o‘z-o‘zidan bilaklarini harakatlantirishni so‘rashdi. Kuzatishlar shuni ko’rsatdiki, miya birinchi bo’lib reaksiyaga kirishadi, u allaqachon harakat qilishga tayyor, odam buni hali anglamagan. Avans o’rtacha 350 millisekundni oladi. Olimlar bu dastlabki miya reaktsiyasini tayyorlik potentsiali deb atashadi. Libet qilgan asosiy xulosa: ongli tanlov yo’q, ongsiz qaror qabul qiladi va ong buni qayd qiladi.

Libet tajribasi natijalari va uning xulosalari ko’plab olimlar tomonidan qabul qilindi. Ammo deyarli 30 yil o’tgach, nevrologning nazariyasiga shubha qilganlar bor edi. 2009 yilda Otago universiteti olimlari o’zlarining tadqiqotlarini o’tkazdilar. Yangi eksperiment ishtirokchilari ovozli signalni kutishdi va uni qabul qilgandan keyin tugmachani bosish yoki bosmaslik haqida qaror qabul qilishlari kerak edi. Ma’lum bo’lishicha, tayyorlik potentsialining mavjudligi harakatning bajarilishi yoki bajarilmasligiga bog’liq emas, u har qanday holatda ham mavjud. 2016 yilgi tadqiqotlar xuddi shu narsani ko’rsatdi. Shunday qilib, olimlar tayyorlik salohiyati har doim ham harakat bilan tugamaydi degan xulosaga kelishdi, inson uni to’xtatib, bajarmasligi mumkin. Bunday holda, tayyor potentsial qaror qabul qilishni ko’rsatmaydi.

Tayyorlik potentsiali nima?

Bu masala bo’yicha turli xil fikrlar mavjud. Frantsuz tadqiqotchisi Aaron Shurgerning ta’kidlashicha, bu asab shovqinining ko’payishi, miyaning neyron tarmoqlarida tasodifiy elektr tebranishlari. Preskott Aleksandr tayyorgarlikni potentsial miya faoliyati deb ataydi, bu hodisani umumiy kutishni aks ettiradi. Tayyorlik potentsialini vaqt hissi bilan bog’laydigan nevrolog Erik Emmonsning fikri juda real ko’rinadi. Uning ta’kidlashicha, miya o’z vaqt oralig’ini yaratadi va shu bilan ularni kodlaydi. Agar Libetning tajribasiga qaytadigan bo’lsak, u erda odamlar vaqt oralig’ini tasavvur qilishgan, bu esa miyaning tegishli faolligiga olib kelgan.