Behruzbek Hamidov
Perls etuklikni yoki ruhiy salomatlikni atrof-muhitga tayanishdan va atrof-muhit tomonidan tartibga solishdan o’ziga ishonish va o’zini o’zi boshqarishga o’tish qobiliyati sifatida belgilaydi. Yetuklikka erishish uchun inson tashqi dunyodan yordam olish istagini engib, o’z ichida har qanday yordam manbalarini topishi kerak. O’z-o’zini boshqarish va o’zini o’zi boshqarishning asosiy sharti muvozanat holatidir. Ushbu muvozanatga erishish sharti – ehtiyojlar ierarxiyasini bilishdir. Balansning asosiy komponenti kontaktlar va chiqindilarning ritmidir. O’ziga tayanadigan shaxsning o’zini o’zi boshqarishi erkin oqim va gestaltning aniq shakllanishi bilan tavsiflanadi. Bu, Perlsga ko’ra, etuklikka yo’ldir.
Agar inson etuklikka erishmagan bo’lsa, u o’z ehtiyojlarini qondirish va muvaffaqiyatsizliklari uchun javobgarlikni o’z zimmasiga olish o’rniga, u o’z muhitini manipulyatsiya qilishga moyil bo’ladi.
Yetuklik inson o’z resurslarini boshqalar tomonidan qo’llab-quvvatlanmaslikdan kelib chiqadigan umidsizlik va qo’rquvni engish uchun safarbar qilganda sodir bo’ladi. Shaxs boshqalarning qo’llab-quvvatlashidan foydalana olmaydigan va o’ziga tayanadigan vaziyat boshi berk ko’cha deb ataladi. Yetuklik boshi berk ko’chadan chiqish uchun tavakkal qilishdir. Ba’zi odamlar xavf-xatarni o’z zimmalariga olishga qodir emaslar (yoki xohlamasalar), uzoq vaqt davomida “ochiq” yoki “ahmoq” ning himoya rolini o’z zimmalariga oladilar.
Frederik Perls, etuklikka erishish va o’zi uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olish uchun inson o’zining barcha nevrotik darajalarini, xuddi piyozdan terini tozalash kabi ehtiyotkorlik bilan ishlashi kerak, deb hisoblardi.
Perls (1969) ma’lumotlariga ko’ra, nevroz 5 darajadan (qatlamlardan) iborat bo’lib, ular orqali terapiya jarayoni bemorning haqiqiy individualligini kashf qilish yo’lida o’tishi kerak.
Birinchi daraja – “soxta munosabatlar”, klişelar, o’yinlar va rollar darajasi.Perlsning so’zlariga ko’ra, ko’pchilik o’z hayoti davomida o’zining haqiqiy shaxsini amalga oshirish o’rniga o’zining “men-kontseptsiyasini” amalga oshirishga intiladi.Biz o’zimiz bo’lishni emas, balki boshqa birov bo’lishni xohlaymiz. Natijada, odamlar o’zlarini norozi his qilishadi. Biz qilayotgan ishimizdan qoniqmayapmiz yoki ota-onalar farzandining qilayotgan ishlaridan qoniqmayapti. Biz haqiqiy fazilatlarimizni mensimaymiz va ularni o’zimizdan uzoqlashtiramiz, soxta asarlar bilan to’ldirilgan bo’shliqlarni yaratamiz. Biz o’zimizni xuddi atrof-muhit bizdan talab qiladigan va vijdonimiz yoki Freyd aytganidek, superego, oxir-oqibat bizdan talab qila boshlaydigan fazilatlarga egamiz kabi tuta boshlaymiz. Perls shaxsiyatning bu qismini top-it deb ataydi. Top-it, shaxsiyatning boshqa qismidan – past itdan – pastdan kelgan itdan (uning prototipi Freydchi It) idealga muvofiq yashashni talab qiladi. Shaxsning bu ikki qismi bir-biriga qarama-qarshi bo’lib, odamning xatti-harakatlarini nazorat qilish uchun kurashadi. Shunday qilib, nevrozning birinchi darajasi insonga xos bo’lmagan rollarni o’ynashni, shuningdek, top-it va past it o’rtasidagi o’yinlarni nazorat qilishni o’z ichiga oladi.
Ikkinchi daraja – fobik, sun’iy. Bu daraja “soxta” xatti-harakatlar va manipulyatsiya haqida xabardorlik bilan bog’liq. Ammo agar biz o’zimizni samimiy tuta boshlasak, qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini tasavvur qilsak, bizni qo’rquv hissi engib o’tadi. Inson o’zi bo’lishdan qo’rqadi. U jamiyat uni chetlab o’tishidan qo’rqadi.
Uchinchi daraja – boshi berk ko’cha, umidsiz vaziyat. Agar inson terapiyadagi izlanishda yoki boshqa sharoitlarda dastlabki ikki bosqichdan o’tib ketsa, agar u o’zi uchun g’ayrioddiy rollarni o’ynashni to’xtatsa, o’zini ko’rsatishdan bosh tortsa, u bo’shlik va hechlik hissini boshdan kechira boshlaydi. Inson o’zini uchinchi darajada topadi – tuzoqqa tushib qolgan va o’zini yo’qotgan his qiladi. U tashqi yordamni yo’qotishni boshdan kechiradi, lekin hali tayyor emas yoki o’z resurslaridan foydalanishni xohlamaydi.
To’rtinchi daraja – ichki portlash. Bu qayg’u, umidsizlik va o’z-o’zidan nafratlanish bilan biz o’zimizni qanday qilib cheklaganimiz va bostirganimizni to’liq tushunishimiz mumkin bo’lgan darajadir. Portlash o’lik yo’lni kesib o’tgandan keyin paydo bo’ladi. Bu darajada odam o’lim qo’rquvini yoki hatto o’layotganini his qilishi mumkin. Bular inson ichidagi qarama-qarshi kuchlarning to’qnashuvida katta miqdordagi energiya ishtirok etadigan va natijada paydo bo’lgan bosim, unga ko’ra, uni yo’q qilish bilan tahdid qiladigan lahzalar: odam falaj, uyqusizlik tuyg’usini boshdan kechiradi, undan o’sib boradi. bir daqiqada dahshatli narsa sodir bo’lishiga ishonch.
Beshinchi daraja – tashqi portlash, portlash.Ushbu darajaga erishish o’z his-tuyg’ularini boshdan kechirish va ifoda etish qobiliyatiga ega bo’lgan haqiqiy shaxsni shakllantirishni anglatadi. Bu erda portlash yengillik keltiradigan va hissiy muvozanatni tiklaydigan chuqur va kuchli hissiy tajriba sifatida tushunilishi kerak. Perls to’rt turdagi portlashlarni kuzatdi. Haqiqiy qayg’u portlashi ko’pincha bemor uchun muhim bo’lgan odamning yo’qolishi yoki o’limi bilan bog’liq ishlardan kelib chiqadi. Jinsiy blokirovka qilingan shaxslar bilan ishlash natijasi orgazm tajribasidir. Boshqa ikki turdagi portlashlar g’azab va quvonchga tegishli bo’lib, ular haqiqiy shaxsiyat va haqiqiy individuallikning ochilishi bilan bog’liq. Ushbu chuqur va shiddatli his-tuyg’ularni boshdan kechirish tanani muhim gestaltlarni (ehtiyojlarni) tanlash va bajarish jarayoniga to’liq jalb qiladi.
Gestalt terapiyasining maqsadi aniq muammolarni hal qilishdan ko’ra ko’proq, u mijozning butun turmush tarzini o’zgartirishga qaratilgan. Gestalt terapevti mijozga o’z fikrlari, his-tuyg’ulari va harakatlari uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olishga, hozirgi paytda bo’lishga va xabardorlikka asoslangan haqiqat bilan to’liq aloqada bo’lishga yordam berishga intiladi.
Izzattillo Islomov
