Behruzbek Hamidov
Habitus nima?
Sotsiologiyaga “odat” tushunchasini kiritgan fransuz olimi Pyer Burdyedir. U shaxsning shakllanishiga ijtimoiy muhit, u tug‘ilgan, o‘sgan va hozirda bo‘lishda davom etayotgan muhit, turmush sharoiti ta’sir qiladi, deb ta’kidlaydi. Odat – bu insonning jamiyatdagi o’rnini belgilab beruvchi, uning kuchli tomonlari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini his qiladigan narsa. Odamning shuhratparastlik darajasi uning o’z kuchiga ishonishiga, muvaffaqiyatga erishish qobiliyatiga, o’z fikrini himoya qilishga bog’liq.
Habitus nima ekanligini tushunish uchun siz oddiy misoldan foydalanishingiz mumkin. San’at galereyasini tasavvur qiling. Bir kishi juda badavlat oilada o’sgan, bolaligidan unga hech narsa kerak emas edi. U katta uyda yashagan, u go’zal interyerlar, san’at buyumlari bilan o’ralgan edi. Tasviriy san’at durdonalari namoyish etiladigan zalda bu odam o’zini qulay va xotirjam his qiladi. Va agar u bu sohada maxsus bilimga ega bo’lmasa ham, u rasm chizishda unchalik yaxshi bo’lmasa ham, bu uni bezovta qilmaydi, chunki u buyuk ustalarning ijodini tushunish istagi borligini tushunadi.
Yana bir kishi, masalan, viloyatlarda, oddiy ishchilar oilasida tug’ilgan. U, ehtimol, och qolmagan, hayot uchun zarur bo’lgan hamma narsaga ega edi, lekin ota-onasi uni muzey va ko’rgazmalarga olib borishga vaqtlari yo’q edi. U san’atni o’rganishga o’rganmagan va go’zallik tuyg’usini tarbiyalamagan. Ko’rgazmadagi bu odam tasviriy san’atni tushunish uchun tegishli bilimga ega bo’lishni zarur deb hisoblaganligi sababli o’zini noqulay va ishonchsiz his qiladi. Bunday odam uchun muzeyda eksponatlarni tomosha qilishdan ko’ra, savdo markazida aylanib, yangi narsa sotib olish ancha qiziqroq. Shu bilan birga, u oddiy oilada tug’ilib o’sganligi sababli, u bu olijanoblik va hashamatga qoyil qolishga hojat yo’q, deb hisoblaydi va bundan tashqari, san’atni tushunishga harakat qiladi.
Ushbu misoldan biz allaqachon xulosa qilishimiz mumkinki, habitus odam uchun katta muammoga aylanishi mumkin.
Qanday qilib habitus muammoga aylanadi?
Chuqur bolalik davrida inson ongsiz ravishda ma’lum munosabatlarni shakllantiradi, bu esa keyinchalik dunyoqarashga ta’sir qiladi. Misol uchun, boy odamlar ko’proq mag’rur va erkinroq. Buni tushunish oson: ular moliyaviy jihatdan xavfsiz, ular har qanday holatda ham och qolmasliklarini, yo’qotish yoki azob chekishlarini bilishadi. Shu bilan birga, bunday odamlar o’zlarini boshqalarga qaraganda yaxshiroq his qilishadi va ko’pincha buni ochiq ifoda etadilar.
Kambag’al odamlarning kelajakka ishonchi yo’q. Ularda ishonchli moliyaviy “yostiq” yo’q, ular har kuni o’z mehnatlari bilan pul topishlari kerak. Shuning uchun ular kamroq xavfli, shubhali va ishonchsizdir. Agar kambag’al odam bir marta orzu qilingan lotereya chiptasini sotib olgan bo’lsa ham, katta miqdorda yutib olsa ham, u pulni oqilona boshqarishi dargumon. Ehtimol, ular juda oz bo’lmaguncha, u beparvolik bilan pul sarflashni boshlaydi.
Insonning dunyoda o’zini qanday his qilishi, jamiyatda o’zi uchun qanday o’rinni belgilashi, uning ambitsiyalariga, maqsadlarni belgilash va ularga erishish qobiliyatiga, o’ziga bo’lgan ishonch darajasiga ta’sir qiladi. Agar biror kishi oz daromadga ega bo’lishga odatlangan bo’lsa va u ko’proq narsaga qodir emasligiga ishonsa, u hatto kompaniyada munosib lavozimga ko’tarilishi mumkin. Ammo unga rahbarlik lavozimini taklif qilishsa, ehtimol u rad etadi, chunki u yanada ko’tarilish uchun o’zida kuch topa olmaydi, chunki u oddiy ishchi kabi o’ylaydi va mulohaza yuritadi.
Muayyan turmush tarzi va insonning hayotda duch keladigan qiyinchiliklari uning cheklangan qobiliyatlari va odatlarini shakllantiradi. Demak, cheklangan habitus. Masalan, badavlat oiladan bo‘lgan yigit osonlik bilan o‘z biznesini yo‘lga qo‘yadi, muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, qayta-qayta urinib ko‘radi. Axir, uning moddiy boyligi bor, u yo’qolmasligini biladi. Kambag’al oiladan bo’lgan odam, ehtimol, istiqbolli startapni olib, o’ziga ishonadi. Biroq, agar u muvaffaqiyatsiz bo’lsa, u qayta urinib ko’rishi dargumon. U shunchaki boshqa muvaffaqiyatsizlikdan va oxir-oqibat u hamma narsasiz qolishidan qo’rqadi.
Habitus nafaqat kasbiy faoliyat va daromadlarga, balki hayotning barcha sohalariga ta’sir qiladi. Bu sevgi sohasida ham muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Misol uchun, har doim o’zining go’zalligi bilan maqtovga sazovor bo’lgan go’zal qiz erkaklar bilan ishonchli muloqot qiladi va o’zi xohlaganini tanlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Soddaroq, balki go’zal emas, balki go’zalroq, bolaligida ota-onasi etarlicha go’zal emasligi uchun haqoratlangan yoki kimgadir qiyoslangan qiz, jozibali, aqlli, boy odam uni hech qachon sevmasligini va hatto bunday bilan sanalar rozi bo’lmaydi.
Izzattillo Islomov
