Behruzbek Hamidov
Yuz ifodalari bizning boshqalarning hissiy holatlarini ko’rish oynasi bo’lib, bizning ijtimoiy munosabatlarimizda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Oldingi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, ijtimoiy tashvish buzilishi, kuchli qo’rquv va ijtimoiy vaziyatlardan qochish bilan tavsiflangan holat, yuz ifodalarini qayta ishlashda o’ziga xos naqshlarni namoyish etadi. Ular ko’pincha e’tiborni qaratishadi, ya’ni ular tahdidli yoki salbiy ma’lumotlarga ko’proq e’tibor berishadi.
Biroq, ushbu tadqiqotlarning aksariyati, birinchi navbatda, bu iboralar yuzaga keladigan kengroq kontekstni hisobga olmagan holda, birinchi navbatda yuz xususiyatlariga qaratilgan. Haqiqiy dunyo tajribamiz turli kontekstli belgilarga boy ekanligini hisobga olsak – biz eshitgan so’zlardan tortib, o’zimiz joylashgan muhitgacha – bu omillarning yuz ifodasini qayta ishlashga qanday ta’sir qilishini tushunish, ayniqsa, ijtimoiy tashvishli odamlar uchun juda muhimdir.
“Ko‘tarilgan tashvish hukmron bo‘lgan hozirgi davrda ijtimoiy tashvish keng tarqalgan ruhiy salomatlik tashvishi sifatida ajralib turadi, u hattoki depressiya va giyohvandlikdan ham ustun turadi. Boshqalar tomonidan tekshirilishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda chuqur qo’rquv yoki xavotirni ifodalovchi ijtimoiy tashvish buzilishi bilan u eng keng tarqalgan psixologik kasalliklardan biri sifatida namoyon bo’ladi “, dedi tadqiqot muallifi Sutao Song Shandong Normal Universitetining Axborot fanlari va muhandislik maktabi.
“Ushbu fonda yuz ifodasini qayta ishlashning dastlabki bosqichlarida voqea bilan bog’liq alfa kuchini o’rganishga qiziqishim ijtimoiy tashvishning neyrobiologik asoslarini ochish va uning til konteksti bilan nozik o’zaro ta’sirini yoritish istagidan kelib chiqadi. Ushbu tadqiqot tobora murakkablashib borayotgan ijtimoiy landshaftimizda keng tarqalgan va ta’sirli ruhiy salomatlik muammosini chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Tadqiqot Xitoyning Shandun provinsiyasidan 62 nafar sog‘lom universitet talabalarini jalb qildi. Barcha ishtirokchilar normal yoki to’g’rilangan ko’rish qobiliyatiga ega edi. Maxsus tashvish shkalasi va depressiya inventariga asoslanib, talabalar ikki guruhga bo’lingan: ijtimoiy tashvish guruhi va sog’lom nazorat guruhi. Bo’linish ularning ballariga asoslangan bo’lib, ishtirokchilarning hech birida og’ir depressiya belgilari yo’qligini ta’minladi.
Tadqiqotda qo’llaniladigan stimullar sinchkovlik bilan tanlangan. Yuz ifodalari Xitoyning ta’sirchan tasvir tizimidan g’azablangan, baxtli va neytral ifodalarni o’z ichiga olgan holda tanlangan. Ushbu vizual ogohlantirishlarga qo’shimcha ravishda, ijobiy yoki salbiy valentlikka ega bo’lgan jumlalar hissiy kontekstni ta’minlash uchun yaratilgan. Har bir jumla o’ziga tegishli bo’lishi uchun yaratilgan, ya’ni ular ishtirokchilar bilan shaxsan rezonanslasha oladi.
Eksperimental tizimda ishtirokchilarga avval ushbu jumlalar, keyin esa yuz ifodalari ko’rsatildi. Ulardan yuzlarni hissiy qo’zg’alish (ular qanchalik hissiy qo’zg’alganligi) va valentlik (hissiyotning ijobiy yoki salbiyligi) nuqtai nazaridan baholash so’ralgan. Tajriba bir nechta sinovlarga bo’lingan, har bir sinov hissiy kontekst va yuz ifodalarining turli kombinatsiyalarini taqdim etgan.
Eksperiment davomida ishtirokchilarning miya reaktsiyalarini kuzatish uchun miyadagi elektr faolligini qayd etish usuli bo’lgan elektroansefalografiya (EEG) ishlatilgan. Ushbu EEG ma’lumotlari keyinchalik oksipital alfa kuchini – hissiy va kognitiv jarayonlar bilan bog’liq bo’lgan miya to’lqini faoliyatini o’rganish uchun tahlil qilindi.
Hissiy qo’zg’alish nuqtai nazaridan, ishtirokchilar salbiy kontekstdagi yuz ifodalarini ijobiy kontekstdagilarga qaraganda ko’proq qo’zg’atuvchi deb baholadilar. Bu, ayniqsa, betaraf bo’lganlarga nisbatan g’azablangan va baxtli ifodalar uchun to’g’ri edi.
Valentlik nuqtai nazaridan – yoki iboralarda idrok etilgan ijobiy yoki salbiy – kontekst ham, ifoda turi ham sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Salbiy kontekstdagi g’azablangan va neytral iboralar ko’proq salbiy, ijobiy kontekstdagi quvonchli ifodalar esa ko’proq ijobiy deb qabul qilindi.
Asosiy topilmalardan biri miyadagi oksipital alfa kuchi bilan bog’liq edi. Ijtimoiy tashvish guruhi sog’lom nazorat guruhiga nisbatan salbiy kontekstda g’azablangan yuzlarga va ijobiy kontekstda neytral yuzlarga javoban past oksipital alfa kuchini namoyish etdi.
Bu shuni ko’rsatadiki, yuz ifodasi ko’rinadigan hissiy kontekst, ijtimoiy tashvishli odamlar, ayniqsa, erta bosqichda, bu ifodalarni qanday qayta ishlashiga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ijtimoiy xavotirga ega bo’lganlar ko’proq hissiy jihatdan ishtirok etishlari va yuzni ko’rgan kontekstga sezgir bo’lishlari mumkin.
“Bizning tadqiqotimiz shuni ko’rsatadiki, o’rtacha odam uchun asosiy narsa ijtimoiy o’zaro munosabatlardagi to’g’ri hissiy talqinning muhim rolidadir”, dedi Song PsyPost nashriga. “Bizning tadqiqotimiz ijtimoiy tashvish, til konteksti va yuz ifodasini qayta ishlashning dastlabki bosqichlari o’rtasidagi murakkab o’zaro bog’liqlikni ta’kidlaydi.
“Tadqiqot ijtimoiy xavotirga ega bo’lgan odamlarda, ayniqsa g’azablangan yuz ifodalari va neytral iboralar bilan bog’langan ijobiy kontekstdagi salbiy kontekstli signallarga javoban hodisalar bilan bog’liq alfa kuchining aniq naqshlarini ochib beradi. Ushbu topilmalar ijtimoiy o’zaro ta’sirlarda to’g’ri hissiy talqinning muhim rolini ta’kidlaydi va til kontekstining ijtimoiy tashvishga hissa qo’shadigan dastlabki bosqich mexanizmlariga nuansli ta’sirini ta’kidlaydi.
Tadqiqot qimmatli fikrlarni taklif qilsa-da, uning cheklovlarini tan olish muhimdir. Ishtirokchilarning barchasi Xitoyning ma’lum bir mintaqasidagi universitet talabalari edi, bu esa topilmalarni kengroq aholi uchun umumlashtirishni cheklashi mumkin. Bundan tashqari, tadqiqotda yuz ifodalarining statik tasvirlari ishlatilgan. Haqiqiy hayotdagi o’zaro ta’sirlar ko’pincha dinamik va o’zgaruvchan iboralarni o’z ichiga oladi, bu turli natijalar berishi mumkin.
Ushbu sohadagi kelajakdagi tadqiqotlar turli xil ishtirokchilar pulidan va dinamik yuz ifodalaridan foydalanishdan foyda keltirishi mumkin. Madaniy me’yorlar va amaliyotlar hissiy qayta ishlash va ijtimoiy tashvishda o’ynashi mumkin bo’lgan rolni hisobga olgan holda, ushbu topilmalar turli madaniyatlarda qanday tarjima qilishini o’rganish qiziqarli bo’lar edi.
“Ijtimoiy tashvish haqida nevrologik ko’rsatkichlarning ishonchliligidan xabardor bo’ling”, dedi Song. “Kelajakdagi tadqiqotlar ijtimoiy tashvish uchun ko’proq neyron ko’rsatkichlarni o’rganishi va ijtimoiy tashvishli odamlarda sezilarli yaxshilanishlar uchun samarali choralarni aniqlashni chuqurroq o’rganishi kerak. Ushbu jihatlarni hal qilish vaziyatni yanada to’liqroq tushunishga yordam beradi va maqsadli terapevtik strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi.
Izzattillo Islomov
