Psixoterapiyadagi “to’satdan yutuqlar” – bu ikki terapiya seansi o’rtasida yuzaga keladigan mijozning simptomlari yoki umumiy farovonligining sezilarli va tez yaxshilanishi. Semptomlarning kamayishi qisqa vaqt ichida, masalan, bir yoki ikki hafta ichida sodir bo’ladi. Tadqiqotchilar va terapevtlar turli xil terapevtik yondashuvlar va mijozlar populyatsiyalarida to’satdan yutuqlar paydo bo’lishini ta’kidladilar. Shu sababli, to’satdan daromadlar fenomeni terapevtik jarayonning muhim jihati hisoblanadi.

Ba’zi nazariyalar shuni ko’rsatadiki, to’satdan yutuqlar kognitiv siljishlar, ko’proq tushunish yoki terapiya mashg’ulotlari davomida o’rganishni mustahkamlash natijasida yuzaga kelishi mumkin. Terapevtlar ko’pincha mijozning rivojlanishiga hissa qo’shadigan omillarni yaxshiroq tushunish uchun to’satdan daromadlarni kuzatadilar va o’rganadilar. Ijtimoiy anksiyete buzilishi bilan og’rigan shaxslarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, odatda bemorlarning taxminan 20 foizi to’satdan o’sishni ko’rsatadi, barcha kasalliklarning umumiy foizi esa 34 foizni tashkil qiladi. To’satdan yutuqning muhimligiga qaramay, olimlar to’satdan daromad keltiradigan aniq omillar va ularning o’zaro ta’siri haqida hali ham aniq emas.

Tadqiqot muallifi Graham R. Thew va uning hamkasblari ijtimoiy tashvish buzilishi uchun individual kognitiv terapiyada to’satdan yutuqlarning paydo bo’lishi va mumkin bo’lgan determinantlarini o’rganishni xohlashdi. Xususan, ular yuzma-yuz va internetga asoslangan terapiyani qanchalik tez-tez to’satdan daromad keltirishi bilan solishtirishni xohlashdi. Internetga asoslangan terapiyada to’satdan yutuqlar haqida xabar berilgan bo’lsa-da, ular yuzma-yuz terapiyada bo’lgani kabi tez-tez sodir bo’ladimi yoki yo’qmi aniq emas.

Tadqiqotda 18 yoshdan 65 yoshgacha bo’lgan, ijtimoiy anksiyete buzilishi tashxisi qo’yilgan, yuzma-yuz va internetga asoslangan terapiyani taqqoslaydigan kengroq tadqiqotning bir qismi bo’lgan 99 kishi ishtirok etdi. Ulardan 50 nafari yuzma-yuz terapiyada, 49 nafari esa internetga asoslangan terapiyada qatnashgan. Muolajalar 14 hafta davom etdi, kuzatuvlar davolanishdan keyin uch va o’n ikki oy davom etdi.

Shaxsiy mashg’ulotlar har haftada 90 daqiqa davom etgan holda o’tkazildi. Aksincha, internetga asoslangan sessiyalar 20 daqiqalik telefon qo’ng’irog’i va bemor va terapevt o’rtasida hafta davomida xabar almashish va SMS orqali qo’shimcha muloqotni o’z ichiga oladi. Internetga asoslangan terapiya ikkinchi hafta davomida veb-kamera tajribasini ham o’z ichiga oldi.

Har bir yuzma-yuz seansdan oldin yoki haftada bir marta Internetga asoslangan terapiya bemorlari uchun ishtirokchilar ijtimoiy tashvish belgilarini (Liebowitz ijtimoiy tashvish shkalasi – o’z-o’zidan hisobot versiyasi va tashvish buzilishi bo’yicha suhbatlar jadvali), salbiy ijtimoiy idroklarni baholashni yakunladilar. Ijtimoiy bilish so’rovi, SCQ), o’z-o’ziga qaratilgan diqqat (Ijtimoiy fobiya haftalik xulosasidan 2 ta element) va depressiv alomatlar (bemor salomatligi so’rovi).

Tadqiqotchilar to’satdan daromadni tashvish belgilarining muntazam o’zgarishlaridan sezilarli darajada oshib ketgan tashvish belgilari shkalasi ballarining pasayishi sifatida aniqladilar. Ular, shuningdek, to’satdan daromad olishdan oldingi sessiyalarni ko’rib chiqdilar, chunki bu sessiyalardagi voqealar daromadni tushunish uchun muhim bo’lishi mumkinligiga ishonishdi. Ushbu mashg’ulotlar “turli xil ijtimoiy kontekstlarda qo’llaniladigan har qanday terapiya faoliyatidan kelib chiqadigan va o’zi, boshqalar yoki ijtimoiy vaziyatlar haqida umumiyroq xulosa chiqarishni o’z ichiga olgan yangi o’rganish” deb ta’riflangan umumlashtirilgan ta’limning paydo bo’lishini aniqlash uchun tahlil qilindi.

Tahlil qilingan sessiyalar orasidagi 1089 intervaldan 77 (7%) to’satdan daromad sifatida tasniflangan. 32 yuzma-yuz terapiya bemorlari (64%) va 25 internetga asoslangan terapiya bemorlari (51%) to’satdan daromadni boshdan kechirdilar. Biroq, statistik testlar shuni ko’rsatdiki, ikkita terapiya rejimi o’rtasidagi yuzaga kelish tezligidagi farq umumiy tendentsiyani aniqlash uchun etarlicha ahamiyatli emas. To’satdan o’sishning o’rtacha kattaligi ikkala terapiya turida ham o’xshash edi.

Keyingi tahlillar shuni ko’rsatdiki, to’satdan yutuqlarni boshdan kechirgan ishtirokchilar, davolanish oxirida va ikkala kuzatuvda ham, ularni boshdan kechirmaganlarga nisbatan kamroq ijtimoiy tashvish belgilariga ega. Bu to’satdan daromadlarning ta’siri saqlanib qolganligini ko’rsatadi – ular vaqtinchalik emas edi.

Shu bilan birga, to’satdan daromad paydo bo’lganda, ya’ni ijtimoiy tashvish belgilari kamayganida, o’ziga qaratilgan e’tibor, salbiy ijtimoiy idrok va depressiv alomatlar ham kamaydi. O’z-o’ziga yo’naltirilgan e’tibor va salbiy ijtimoiy idrok (lekin depressiv alomatlar emas) ham to’satdan daromad aniqlangandan oldin sessiyaning pasayishini ko’rsatdi. Tadqiqotchilar to’satdan daromad olishdan oldin sessiyada aniq umumiy o’rganishni aniqladilar.

“Ushbu tadqiqot shuni ko’rsatdiki, onlayn terapiyada to’satdan yutuqlar paydo bo’lishi mumkin va bu yutuqlar yuzma-yuz kognitiv terapiyada kuzatilganlarga chastota, kattalik va klinik ahamiyatga o’xshashdir”, deb xulosa qilishdi tadqiqot mualliflari. “To’satdan daromad olish terapiyaning yaxshi natijalarini bashorat qildi. Natijalar salbiy ijtimoiy idrok va o’z-o’ziga yo’naltirilgan e’tiborning to’satdan yutuqdan oldin kamayishi haqida dalillarni keltirdi, ammo tushkun kayfiyatdagi o’zgarishlar emas. Mijozlarning kognitiv terapiya seanslaridagi bayonotlari nazorat seanslari bilan solishtirganda pregainda ko’proq umumlashtirilgan o’rganishni ko’rsatdi, bu umumlashtirilgan o’rganish va to’satdan yutuqlarning paydo bo’lishi o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rsatdi.

Tadqiqot psixoterapiyada to’satdan yutuqlarning tabiatini yoritib bersa-da, u ham cheklovlarga ega. Tadqiqot mualliflari ularning to’satdan daromadlarni aniqlash usuli noto’g’ri ijobiy natijalarga olib kelishi mumkinligini ta’kidladilar. Bundan tashqari, har haftalik terapiya seansidan oldin baholashlar o’tkazilganligi sababli, sessiya davomida erishilgan yutuqlar va oraliq hafta davomida sodir bo’lgan yutuqlarni farqlash mumkin emas edi.