Izardga ko’ra asosiy his-tuyg’ular

Izardga ko’ra asosiy his-tuyg’ularni qanday aniqlash mumkin

Asosiy bo’lgan his-tuyg’ular quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:

1. Aniq va maxsus nerv substratlarining mavjudligi.
2. Muayyan tuyg’uga xos bo’lgan yuz ifodalari orqali his-tuyg’ularning namoyon bo’lishi.
3. Tuyg’u ta’sirida yuzaga keladigan ma’lum bir tajriba.
4. Biologik va evolyutsion dinamika asosiy hissiyotlarning shakllanishi sabablaridan biri sifatida.
5. Ularning shaxsga ko’rsatadigan motivatsion, tashkiliy ta’siri va buning natijasida psixika turli xil sharoitlarga moslashadi.

Izard 11 ta asosiy hissiyotlarni aniqlaydi:

• quvonch;
• qayg’u;
• g’azab;
• jirkanish;
• hayrat;
• azob (qayg’u);
• hayajon (qiziqish);
• mensimaslik;
• sharmandalik;
• uyat;
• aybdorlik.

Boshqa turdagi hissiy kechinmalar, tadqiqotchining fikricha, hosiladir va sanab o’tilgan bazaning tarkibiy qismlaridan iborat.

Aybdorlik hissi

Izard bu his-tuyg’ularni asosiylar sinfiga kiradi, garchi u ular asosida belgilanadigan barcha mezonlarga javob bermasa ham. Demak, ayb tashqi ko’rinishda, yuz ifodalari yordamida ifodalanmaydi. Uning chegaralanishi masalasi bugungi kunda dolzarbdir.

Asosiylikning boshqa ko’rsatkichlari

Taqdim etilgan nazariyaning izdoshlari, shuningdek, hissiyotning asosiy tabiatidan dalolat beruvchi boshqa xarakterli belgilar haqida ham gapirishadi. Qo’shimcha determinantlar yuqoridagi mezonlarni istisno qilmaydi yoki almashtirmaydi.

Ba’zi psixologlarning fikriga ko’ra, his-tuyg’ularni faqat ularning ifodalanish usullari filogenetik xususiyatga ega bo’lsa, asosiy deb hisoblash mumkin. Postulatni soddalashtirish uchun yuz ifodalarining o’xshash vositalarini nafaqat odamlarda, balki primatlarda ham kuzatish kerak.

Bir fikr borki, unga ko’ra hissiyotning asosini akustik xususiyatlar – ovozning tembr rangi bilan ham aniqlash mumkin. Bu ligamentlarning tebranish chastotasini bildiradi. Olimlarning fikricha, hissiyotga qarab, tovush timsoli o’zgaruvchan bo’ladi.

Ifodalar vaqti

Mimik asosli his-tuyg’ular ma’lum bir vaqt oralig’ida ifodalanadi. Voyaga etgan odamda his-tuyg’ularning vizual namoyon bo’lishining o’rtacha davomiyligi to’rt soniya. Juda kam uchraydigan ifoda uchdan kam va o’n soniyadan ko’proq davom etadi. Agar namoyishlar belgilangan chegaralardan tashqariga chiqsa, bu ko’pincha his-tuyg’ularga taqlid qilinayotganligini ko’rsatadi. Agar ma’lum bir ifoda bir necha daqiqa davom etsa, odam yuz mushaklarining spazmini olish xavfini tug’diradi.

Tuyg’uning namoyon bo’lish bosqichlari

Birinchi bosqichda mimik ko’rinish yashirin fazada bo’ladi. Bu oraliq namoyon bo’lish (his-tuyg’u paydo bo’lishi) rag’batlantirilgan paytdan boshlab tashqi reaktsiyaga qadar davom etadi.

Yashirin davr tugagach, his-tuyg’ular yuzda aks eta boshlaydi.

Uchinchi bosqich – avj nuqtasi, namoyon bo’lish cho’qqisi.

To’rtinchi bosqichda pasayish kuzatiladi. Bu cho’qqidan mutlaq yo’q bo’lib ketishgacha bo’lgan vaqt oralig’i.

Hissiy ko’rinishlarning vaqtinchalik xususiyatlarini qanday baholashni biladiganlar haqiqiy ifodani simulyatsiya qilinganidan ajrata oladilar.

Tuyg’uning intensivligini nima aniqlaydi?

Tuyg’ular turli odamlarda turli darajada namoyon bo’ladi. Intensivlik ko’plab omillarga ta’sir qiladi:

• qo’zg’atuvchining kuchi;
• stressga qarshilik darajasi;
• shaxsiy hissiy chegaralar;
• ochlik yoki charchoq darajasi.

Oxirgi omil insonning hissiy chegaralariga bevosita ta’sir qiladi. Demak, och odamda g‘azabni qo‘zg‘atish, to‘yib-to‘yib ovqatlangandan ko‘ra osonroqdir.

Nima uchun asosiy hissiyotlar paydo bo’ladi?

Asosiy his-tuyg’ularning paydo bo’lishining sabablari ko’pincha universaldir. Shunday qilib, masalan, hayotga tahdid qo’rquv, xiyonat – qayg’u, g’azabni keltirib chiqaradi. Triggerlarning nisbiyligi boshqa yo’llar bilan, masalan, milliy madaniyatlar o’rtasidagi farqda namoyon bo’ladi. Yaponlar stolda xom baliqdan tayyorlangan taomdan mamnun bo’lishadi, ammo slavyan odam uchun bu ham jirkanchlikka olib kelishi mumkin. Ba’zi xalqlar insonni so’nggi safarida ko’rib qayg’uradi va qayg’uradi, boshqalari uning yaxshi dunyoga ketayotganiga ishonib, xursand bo’ladi.