Amrillo Aslonov
Amerika orzusi o’zini o’zi yaratgan odamni nishonlaydi, kamtar boshlang’ichlardan ko’tarilganlarni olqishlaydi. Ushbu madaniy rivoyat shuni anglatadiki, shunga o’xshash qiyinchiliklarni boshdan kechirgan va engib o’tgan odamlar hali ham kurashayotganlar haqida ko’proq tushunishadi va ularga g’amxo’rlik qilishadi. Lekin bu haqiqatmi?
Bir qator tadqiqotlar o’z-o’zini yaratgan boy shaxslar haqidagi tasavvurlarni o’rganib chiqdi (boy bo’ldi) boylikda tug’ilganlarga qarshi (boy tug’ilgan) va o’zlarining boylik orttirish tajribalari ularning kambag’allarga bo’lgan munosabatiga qanday ta’sir qiladi. Aksincha taxminlar yotar, kamtar kelib chiqishi shaxslar kambag’al hamda plights uchun kamroq sezgir edi. Hyunjin J. Koo va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan ushbu tadqiqot ijtimoiy psixologiya va shaxsiyat fanida nashr etilgan.
Ishtirokchilar onlayn kraudsorsing platformalaridan, shu jumladan samarali akademik va Turkprime. 1a va 1b tadqiqotlari jamoatchilikning ikkita alohida boy guruh haqidagi tasavvurlarini o’lchadi: boy bo’ldi va tug’ilgan boylarga qarshi. 1a tadqiqotida 289 ishtirokchiga ushbu guruhlarning tavsiflari taqdim etildi va qaysi guruh kambag’allarga nisbatan ko’proq hamdardlik va tushunishni namoyon etishiga ishonishlarini baholashni so’rashdi (masalan, “qashshoqlikni tashqi sharoitlarga bog’lash ehtimoli ko’proq”). Ko’pchilik boyib ketganlarni yanada hamdard va tushunarli deb qabul qildi.
1b tadqiqoti, 447 ishtirokchi bilan ushbu tajribani takrorladi, ammo bu safar ikkala guruh ham bir xil mehnatsevar sifatida tasvirlanib, mashaqqatli mehnatning o’zi jamoatchilik tasavvurlarini shakllantiradi degan tushunchaga qarshi chiqdi. Hatto ikkala guruh ham “juda qattiq ishlash” va “buyuk ish axloqi” deb ta’riflangan bo’lsa ham, boyib ketganlar hali ham hamdardroq deb qabul qilingan va bu ularning shaxsiy kurashlari jamoatchilik idrokida muhim rol o’ynaganligini ko’rsatmoqda.
2a va 2b tadqiqotlari, 479 va 553 ishtirokchilari bilan, boylarning ijtimoiy-siyosiy munosabatlariga e’tibor qaratdi (masalan, “Qo’shma Shtatlarda ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni yaxshilash qiyin”). O’rganish 2a ustidan maishiy daromadlari bilan ishtirokchilar so’rovda $ 80,000, o’rganish 2b o’sha ustida daromad maqsadli esa $142,501. Ishtirokchilar o’tmishdagi ijtimoiy-iqtisodiy holatiga qarab boy yoki boy bo’lib tug’ilganlar toifasiga kiritildi. Jamoatchilik idrokidan farqli o’laroq, boylar yuqoriga qarab harakatchanlikni kamroq qiyin deb hisoblashdi va kambag’allarga nisbatan kamroq empatik munosabatlarni namoyish etishdi. Ushbu topilma ikkala tadqiqotda ham izchil bo’lib, jamoatchilik idroki va boylarning haqiqiy munosabati o’rtasidagi uzilishni ko’rsatdi.
3-tadqiqot ushbu kuzatuvlarni sinab ko’rish uchun simulyatsiya stsenariysidan foydalangan. Ushbu tajribada 492 ishtirokchi tasodifiy ravishda o’zlarini yuqori harakatchanlik stsenariylarida yoki gipotetik kompaniya ichida yuqori maqomda harakatsiz qolish stsenariylarida tasavvur qilish uchun tayinlangan. Ular 1-2 tadqiqotlarida qo’llanilganlarga parallel chora-tadbirlarga javob berishdi. Harakatchanlik holatining ishtirokchilari korporativ zinapoyaga ko’tarilishni unchalik qiyin emas deb hisoblashdi va kompaniya ichida kurashayotgan boshqalarga nisbatan hamdardlikni kamaytirdilar.
Birgalikda, ushbu tadqiqotlar natijalari shuni ko’rsatadiki, boy odamlarning kambag’allarga bo’lgan munosabati haqidagi jamoatchilik taxminlari ko’pincha noto’g’ri. 1a va 1b tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, odamlar odatda boy bo’lganlarni boylikda tug’ilganlarga qaraganda kambag’allarga nisbatan hamdardroq deb bilishadi. Biroq, keyingi tadqiqotlar ushbu e’tiqodga zid bo’lib, boyib ketganlar ijtimoiy-iqtisodiy yaxshilanishni unchalik qiyin emas deb bilishadi va tug’ilgan boylarga nisbatan boylikni qayta taqsimlashda kamroq hamdardlik va qo’llab-quvvatlaydilar.
Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, ushbu tadqiqot qo’shma Shtatlardagi badavlat shaxslarga qaratilgan, ammo multimillionerlar va milliarderlarni jalb qilmagan. Kelajakdagi tadqiqotlar ularning muhim ijtimoiy-siyosiy ta’siri tufayli “o’ta boy” larni jalb qilishni ko’rib chiqishi mumkin.
Mualliflar shunday xulosaga kelishadi: “oxir oqibat, odamlarning ijtimoiy qarashlari nafaqat ularning hozirgi sinfiy mavqei, balki ularni u erga olib kelgan hayotiy kuchlarning birlashishi bilan ham shakllanadi.”
Behruzbek Hamidov
Izzattillo Islomov
