Izzattillo Islomov
Insoniyat tez orada boshqa aqlli tsivilizatsiyalar bilan aloqani boshlay olmaydi. Ehtimol, bu hech qachon sodir bo’lmaydi. Ammo agar bu sodir bo’lsa, hech bo’lmaganda o’zga sayyoraliklar qanday ko’rinishga ega ekanligi haqida taxminiy tasavvurga ega bo’lish yaxshiroqdir. Agar biz koinotga va to’g’ridan-to’g’ri insoniyat tsivilizatsiyasiga tegishli ma’lumotlarni hisobga olsak, biz allaqachon ma’lum xulosalar chiqarishimiz mumkin.
Bir necha o’n yillar oldin, rus astrofiziki o’zga sayyoraliklarni tasvirlash imkonini beruvchi tasniflash tizimi bo’lgan maxsus shkalani taklif qildi.
Kardashev shkalasi
Olim Nikolay Kardashev allaqachon 85 yoshda, u kosmik tadqiqotlar bilan shug’ullanadigan institutda ishlashda davom etmoqda. U juda yoshligidanoq koinot, astrofizika va qora tuynuklar ega bo’lishi mumkin bo’lgan nazariy salohiyatga qiziqdi. Olim aqlli sivilizatsiyalarni izlashga alohida e’tibor berdi.
1964 yilda maqola yozildi va nashr etildi, unda mutaxassis birdan uchgacha oddiy va tushunarli raqamlash tizimini taklif qildi. Uning yordami bilan yerdan tashqaridagi faraziy tsivilizatsiyalarni ular nazorat qila oladigan energiya miqdori kabi ko’rsatkichni hisobga olgan holda tasniflash mumkin edi. Kardashev ma’lum bir tsivilizatsiya uchun mavjud kuchni shu tarzda baholashga harakat qilmoqchi edi. Bu ma’lumotni uzatish uchun ishlatilishi mumkin.
Bugungi kunda boshqa mutaxassislar o’lchovni qayta ko’rib chiqdilar va uni biroz kengaytirdilar. Endi u nafaqat aloqa texnologiyalarini o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, shkala ma’lum bir tsivilizatsiyaning umuman energiya miqdorini batafsil tavsiflash uchun ishlatiladi. O’lchov, shuningdek, ilg’or begona texnologiyalarni u yoki bu tarzda tavsiflashga qodir bo’lgan texnologiyalar turlari haqida gapirganda ham qo’llaniladi.
1-turi
Birinchi turdagi begona aqlli tsivilizatsiya Yerda qayd etilgan taxminan bir xil texnologik darajaga ega. Bunday holda, faqat to’g’ridan-to’g’ri sayyorada mavjud bo’lgan energiya ishlatiladi. Birinchi turga erishish uchun shaxsiy maqsadlarda Yer yuzasiga tushadigan quyosh energiyasidan, shuningdek, sayyoraning o’zi tomonidan ishlab chiqariladigan boshqa energiya turlaridan foydalanish kerak bo’ladi. Shuningdek, u energiya ishlab chiqarish salohiyatini maksimal darajada oshirish uchun sayyorani o’zgartirishni talab qiladi. Ayni paytda biz birinchi turdan biroz kamlik qilyapmiz, ammo insoniyat taxminan 100-200 yildan keyin yangi darajaga ko’tarilishi mumkin.
2-tur
Sivilizatsiya ota-yulduz bera oladigan barcha energiyadan foydalanishni o’rganadi. Buning uchun maxsus Dyson sharidan foydalanish kerak bo’ladi. Uning yordami bilan quyosh energiyasining katta qismini Yerda hech qanday muammosiz ishlatish mumkin. Insoniyat qachon ikkinchi turga erisha olishini oldindan aytish mumkin emas.
3-turi
Ushbu turdagi tsivilizatsiya shaxsiy maqsadlar uchun galaktikaning barcha energiyasini iste’mol qilishni o’rganadi. Bundan tashqari, galaktikaning har bir qismini mustamlaka qilish mumkin bo’ladi va barcha moddalar uning yordami bilan ko’proq energiya olish uchun ishlatiladi.
Zamonaviy mutaxassislar 4 va 5 turlarni ham qo’shdilar. To’rtinchi tur galaktik superklaster energiyasidan foydalanishga qodir, beshinchisi esa koinotni va undagi barcha narsalarni boshqaradi. Bunday tsivilizatsiyalar mavjudligi ma’lum emas, lekin nazariy jihatdan hamma narsa mumkin.
Behruzbek Hamidov
