Biz turli holatlarimizni tasvirlash uchun “stress” so’zini ishlatishga odatlanganmiz: tashvish, noqulaylik, zo’riqish. Ammo biologik nuqtai nazardan, stress shunchaki yangilikka bo’lgan munosabatdir. Shu sababli, metro orqali ishga va orqaga kunlik sayohatlarni stress deb hisoblash qiyin: u yoki bu tarzda biz u erda bizni nima kutayotganiga tayyormiz, moslashamiz, moslashamiz.

Stress – bu biologik reaktsiya va bu ma’noda milliardlab yillar davomida hech narsa o’zgarmadi. Ishda stressli paytlarda biz yo’lbars hujumiga uchragan bobomiz kabi mexanizmlarni ishga tushiramiz. Bizning tanamiz o’zini himoya qilishga tayyorlanmoqda. Tabiat buning uchun ikkita asosiy strategiyani ishlab chiqdi.

“HIT-FLIGHT” YOKI “MUZLA, O’L, QAYTA TIK”?

Bizda ikki turdagi reaktsiyalar mavjud: “jang yoki parvoz” va muzlash. Birinchisi, sut solingan idishga tushgan qurbaqa haqidagi masalda eng aniq tasvirlangan. U jang qilishni tanlab, sariyog’ini chayqab qo’ydi va qochib ketdi. Ushbu strategiya ekstremal sharoitlarda dolzarbdir: masalan, urush paytida.

Kundalik hayotda, g’alati, muzlaganlar g’alaba qozonadi. Jang qilishning foydasi yo’qligini tushunib, ular o’zgargan sharoitga asta-sekin moslashadi.

Ushbu strategiya akvarium baliqlari bilan o’tkazilgan tajriba natijalari bilan ko’rsatilgan. Akvariumni kislorod bilan ta’minlashni cheklab, tadqiqotchilar baliqlar ikki guruhga bo’linganligini payqashdi: ba’zilari shoshila boshladilar, ba’zilari esa muzlab qoldi va kislorodni tejashdi. Bu omon qolgan “muzlatilgan” baliq edi: ularning vahima tushgan birodarlari adrenalin darajasidan zaharlanishdi.

DUSHMANNI YUZINDAN TANISHINGIZ KERAK

Inson tabiatan rivojlanishga, bilim olishga, yangi narsalarni kashf etishga intilishiga qaramay, bu yangilikning doirasi va chegaralari bo’lishi kerak. Biz kelajakka ishonchni his qilishimiz kerak, biz unga ta’sir qilishimiz va vaziyatni nazorat qila olishimizni bilishimiz kerak.

Aks holda, nazoratsiz stress paydo bo’ladi, bu sog’liq uchun xavf tug’diradi va nevrozlar va depressiya rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Bu imkonsiz:da paydo bo’ladi

• vaziyatga moslashish
• vaziyatdan qoching
• vaziyatning oqibatlari va oxirini bashorat qilish.

Nazorat qilinmagan stress uchta funktsiyaning buzilishiga olib keladi: kognitiv (fikrlash), affektiv (hissiyot) va motor (bizning harakatlarimizga taalluqli hamma narsa). Psixikani eng ko’p shikastlaydigan narsa – bu vaziyatni nazorat qilishni o’rnata olmaslik.

Odamlarni nazorat qilib bo’lmaydigan stressga duchor qilishning yorqin misoli va keyinchalik ular bilan nima sodir bo’lganligi fashistlar Germaniyasidagi mehnat lagerlari bo’lib, u erda natsistlar rejimiga muxolif bo’lgan nemislar yuborilgan.

Lagerlardagi qoidalar va sharoitlar doimiy ravishda o’zgarib turardi: mahbuslar ish kuni qachon boshlanib, qachon tugashini aniq bilmagan holda ma’nosiz ishlarni qilishdi. Ular qoidalarga ko’nikishni boshlashlari bilan, ular teskarisini o’zgartirdilar. Odamlar tushuntira olmaydigan, nazorat qila olmaydigan yoki bashorat qila olmaydigan vaziyatga tushib qolishdi va bu ularni asta-sekin “o’rganilgan nochorlik” holatiga keltirdi.