Izzattillo Islomov
KUZGI KO’K RANGLAR QANCHALIK KENG TARQALGAN?
27 yoshli Alina: “Kunlar shu qadar qisqa bo’lsaki, men hali qorong’i bo’lganida ishga ketishga va kechqurun qaytishga majbur bo’lganimda, men qish uyqusida bo’lganimga o’xshayman”, deb tan oladi. “Men o’zimni ertalab turishga zo’rg’a qo’yaman, kunduzi esa uyqum kelyapti. Hamma narsa meni bezovta qiladi, eng yoqimsiz narsa shundaki, men doimo nimadir yeyman».
Kuz-qish davridagi Alinaning his-tuyg’ularini turli mamlakatlardagi butunlay sog’lom odamlarning taxminan 10 foizi baham ko’radi. Qadimgi kunlarda bu tushkunlik holati kuzgi ko’k deb atalgan, bugungi kunda u mavsumiy affektiv buzilish (SAD) yoki qishki depressiya deb ataladi.
“Ko’pchiligimiz kayfiyatdagi mavsumiy o’zgarishlarni ham sezmaymiz, lekin ba’zilari odatiy stress bilan kurashishni to’xtatadilar”, deydi psixiatr Pavel Alfimov. – Ular o’zlarini qayg’uli va tushkun his qiladilar, osongina xafa bo’lishadi va arzimas narsalar haqida qayg’uradilar.
Biroq, psixologik ko’rinishlar fiziologik kabi sezilarli bo’lmasligi mumkin – letargiya, ishtahaning oshishi va uyquchanlik.
Aytgancha, klassik depressiya bilan bemor, aksincha, uyquni yo’qotadi va yomonroq ovqatlanadi. Agar bu alomatlar kamida ikki hafta davomida kuzatilsa, mavsumiy buzilish haqida gapirish mumkin.”
NIMA UCHUN KUZDA KAYFIYAT BEQAROR?
1. Nurning etishmasligi
Statistikaga ko’ra, SAD ko’pincha ekvatordan uzoqda yashaydigan ayollar tomonidan ta’sirlanadi. Darhaqiqat, kuz-qish davrida shimoliy kengliklarda kunlar sezilarli darajada qisqaradi va quyosh nurlarining etishmasligi, aslida, buzilishning sababidir.
“Biz fasllarning o‘zgarishini birinchi navbatda… ko‘zimiz bilan his qilamiz”, deb tushuntiradi ekspert. – Kuzda ko’zning to’r pardasiga kiradigan yorqin yorug’lik miqdori kamayadi va yo’llar to’r pardadan sirkadiyalik ritmlarning asosiy generatori bo’lgan gipotalamusdagi supraxiazmatik yadroga cho’ziladi. Bu yadro melatonin, uyqu gormoni chiqarilishini nazorat qiladi va tananing “biologik soatini ” sinxronlashtiradi . Yilning qorong’u oylarida melatonin ortiqcha ishlab chiqariladi, shuning uchun biz hatto kun davomida o’zimizni letargik va haddan tashqari ko’taramiz.
Ammo kayfiyatning barqarorligi uchun mas’ul bo’lgan “quvonch gormoni” serotonin , kun davomida bizga kerak bo’lgan narsa juda kam ishlab chiqariladi. Bularning barchasi bizning sirkadiyalik (kunlik) ritmlarimizni buzadi va asab tizimining faoliyatini buzadi.
Yoshlarda, miyasining katta plastikligi tufayli, sirkadiyalik ritmlar unchalik barqaror emas va bu, ehtimol, ularning o’ziga xos zaifligining sababidir.
“Umuman olganda, shimoliy kengliklarda yashash odam uchun juda fiziologik emas”, deb qo’shimcha qiladi Pavel Alfimov. — Ajdodlarimizning vatani savanna, Afrika dashtlari, ya’ni ekvatorga yaqinroq kengliklar degan nazariya bor. Va bizning miyamiz evolyutsion tarzda juda ko’p yorug’likni idrok etish uchun tuzilgan. Darhaqiqat, u doimiy yoz sharoitida hayotga moslashtirilgan».
Demak, xulosa: kenglik qanchalik baland bo’lsa, SAD xavfi shunchalik yuqori bo’ladi. Aytgancha, bu haqiqat AQShda o’tkazilgan keng ko’lamli tadqiqot ma’lumotlari bilan aniq tasdiqlangan. Shimoliy va janubiy shtatlar aholisining farovonligini tahlil qilar ekan, psixologlar quyoshli Florida shtati aholisining atigi 2,8 foizida SAD belgilari bilan qayd etilgan, Alyaskada esa bu ko’rsatkich 8 foizni tashkil etgan. Rossiyada bu masala o’rganilmagan, ammo Anapa va Norilsk deb ataladigan o’rtasidagi farq taxminan bir xil bo’ladi deb taxmin qilish mumkin.
Behruzbek Hamidov
