Behruzbek Hamidov
Bugungi kunda zamonaviy insonning fikrlash qobiliyatining o’zgarishiga birinchi navbatda nima ta’sir qilganligi haqida ko’plab savollar mavjud – evolyutsion ontogenez yoki ilmiy-texnikaviy taraqqiyot. Insonning kognitiv qobiliyatlarini kompyuterlashtirilgan texnologiya bilan solishtirish kerakmi? Internet va texnologiya miyaning mnestik faoliyatiga ta’sir qiladimi? Bu va boshqa ko’plab savollarga taniqli psixolog Mariya Falikman javob berdi, u ularni inson bilishining tabiati haqidagi ma’ruzasida yoritib berdi.
Inson miyasi va kompyuterni taqqoslash
Asrlar davomida faylasuflar va psixologlar savol berishdi: insonni nima qiladi? Qadimgi Rim faylasufi Avgustin Muborakka borib, mashhur rus fiziologi Ivan Sechenov va boshqa psixologlarga olib boradigan bog’lovchi komponent mavjud, ular insonni inson qiladigan narsa tanlov va harakatlarni boshqarish qobiliyatidir. Rene Dekart boshchiligidagi radikal faylasuflar shaxsning o‘ziga xosligini ongli fikrlash qobiliyati orqali belgilaganlar. O’z navbatida, rus psixologi Lev Vygotskiy inson turli xil psixologik vositalar yordamida ongni boshqarish qobiliyati bilan belgilanadi, deb hisobladi. Lev Vygotskiyning izdoshlaridan biri, zamonaviy psixolog Maykl Tomasello, inson maqsad va niyatlarini baham ko’rishni, boshqa odamlar bilan ma’lumot almashishni o’rganganida odamga aylanadi, deb hisoblaydi.
Psixologiya fani inson psixikasini o’z qonuniyatlari orqali, ya’ni psixologiya asoschisi Vilgelm Vundt tomonidan ma’qullangan ruhiy sabablar tamoyili orqali tushuntiradi. Inson tabiatining ma’nosini insoniyat jamiyatining kognitiv qobiliyatlari yoki qonunlari bilan birlashtirish joizdir. Shunga qaramay, psixologiya bu savolga javob berishga qodir, ya’ni insoniy fazilatlarning shakllanishiga barcha omillar ta’sir qiladi.
Psixologiya fan sifatida 1879 yilda paydo bo’lgach, inson ongini ko’rish sohasiga qiyoslash orqali o’z rivojlanishini metaforalardan boshladi, bu erda diqqatni doimiy va noyob oqim aks ettirdi. Ammo yigirmanchi asrning 40-yillari oxirida EDVAK yaratuvchisi Jon fon Neman tomonidan ixtiro qilingan yangi metafora paydo bo’ldi. Shunday qilib, 1948 yildagi konferentsiyada u inson miyasi ma’lumotni kompyuter kabi qayta ishlaydi, demak, inson miyasi kompyuterdir. Shunday qilib, inson psixikasi kiruvchi axborotni qayta ishlash mahsulidir, natijada bilish jarayonini kompyuter dasturlari tilida tasvirlash imkonini beradi.
Bugungi kunda bunday taqqoslash odatiy holdir, ammo bu hodisani o’rganish vaqtida bu bayonot ilmiy fantastika bilan tenglashtirildi.
Shundan so’ng, ilmiy sohada “kognitiv inqilob” boshlandi. 30-40-yillarda kompyuter texnologiyalari Jon fon Neymann, Alan Tyuring, Klod Shennon va Norbert Vinerning asarlari asosida faol rivojlandi. Bu olimlarning barchasi bir xil savolni berishdi: agar biz sun’iy intellektni yarata olsak, bu haqda qayerdan bilamiz? Axborotni qayta ishlash va o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishishda kompyuter ongida qanday jarayonlar sodir bo’ladi? Natijada, psixologiya inson ruhiyati bilan bog’liq holda bu savolga javob topa olmasligi ma’lum bo’ldi. Kognitiv psixologiya bilim jarayonini inson miyasi – superkompyuter yordamida axborotni qayta ishlash deb hisoblagan Jon fon Neymanning metaforasidan boshlab javob topishga harakat qilgan bo’lsa-da.
20-asrning o’rtalaridan boshlab miya funktsiyasi bilish jarayonini tushunishda muhim emas degan izchil taklif bo’lib kelmoqda, ammo 21-asrning boshidan beri hamma narsa o’zgardi. Kognitiv inqilobdan boshlab inson ongini muhandislik orqali tasvirlashga urinishlar qilindi. Natijada, ma’lum bo’lishicha, agar odam muayyan eksperimental sharoitga tushib qolsa, unda ishlab chiqilgan modellar nuqtai nazaridan xatti-harakatini oldindan aytib bo’lmaydi. Mnestik qobiliyatlar kompyuter kabi ishlamaydi va qarorlar algoritmga asoslangan mashina tomonidan qabul qilinmaydi.
Inson miyasi kompyuter emas
1970 yilda avtobiografik xotirani o’rgangan amerikalik psixolog Elizabet Loftus voqealar xotirasi insonga beriladigan savollarga bog’liqligini aniqladi. Misol uchun, agar odamdan mashina ustunga to’qnashuvidan oldin qanday tezlikda harakat qilgani so’ralsa, u holda odam bu lahzani eslay oladi, garchi aslida uning mashinasi mashina bilan to’qnashgan. Shuning uchun, savollar xotirani shakllantirish va to’ldirishga yordam beradi.
Daniel Kahneman, barcha psixologlar orasida yolg’iz, 2002 yilda noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonlarini o’rgangani uchun iqtisod bo’yicha Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi. U inson ma’lumot taqdim etilgan vaziyatdan kelib chiqib qaror qabul qilishini aniqladi. Ma’lum bo’lishicha, bizning kognitiv tizimimiz ma’lum algoritmlar bo’yicha ma’lumotlarni qayta ishlaydigan kompyuter mexanizmlaridan uzoqdir. Raqamli texnologiya va miya boshqacha ishlaydi.
Nima uchun bizning kognitiv tizimimiz muvaffaqiyatsizlikka uchraydi? Masalan, Rojer Shepardning illyuziyalarida uzoqdagi yirtqich hayvon bizga yaqindan ko’ra kattaroq ko’rinadi, garchi ular hajmi jihatidan bir xil bo’lsa ham. Yoki o’yin davomida o’yinchilarni kuzatganimizda, biz to’pning uzatmalarini hisoblaymiz, lekin ayni paytda bizning ko’rish maydonimizda ekran bo’ylab harakatlanadigan gorillani e’tiborsiz qoldirmaymiz. Nega katta tajribaga ega bo’lgan radiologlar bemorlarning rasmlarini patologiyalar uchun tekshirganda, xuddi shu gorillani sezmaydilar?
Kognitiv tizimlarimiz stressga dosh berolmasa, biz xato qilamiz. Ehtimol, bu bizning psixika tomonidan shakllanadigan noto’g’ri qarashlarimiz tufayli sodir bo’ladi, shuning uchun biz boshqa narsani emas, balki bir narsani idrok qilamiz. Yana bir sabab evolyutsiya bo’lishi mumkin. Kognitiv tarafkashliklarni o’rganuvchi Devid Bass va Marti Hazelton kabi zamonaviy nazariyotchilar kognitiv xatolar evolyutsion ma’qul yo’nalishda qaror qabul qilishda paydo bo’lishini taklif qilishdi.
Omon qolish uchun nima samaraliroq – tayoqni ilon yoki ilonni tayoq bilan adashtirish? Eksperimental tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, odamlar tayoqni ilon deb bilishadi, bu esa noto’g’ri signalni keltirib chiqaradi.
Devid Bass va Marti Hazelton o’z nazariyalarini keng ko’lamli hodisalarga, jumladan ksenofobiya va jinsiy sheriklarni baholashga kengaytirdilar.
Izzattillo Islomov
