Minnatdorchilik – bu o’zaro xayr-ehson orqali odamlarni bir-biriga bog’laydigan murakkab madaniy mexanizm. Bu yordam olish va ijtimoiy xulq-atvor o’rtasidagi bog’liqlikni vositachilik qilish uchun topildi. Ijtimoiy xulq-atvor – bu boshqalarga foyda keltirish uchun mo’ljallangan, ko’pincha hech narsa evaziga hech narsa kutmasdan. Ular kichik mehribonlik va saxiylik harakatlaridan tortib, muhimroq altruizm va fidoyilik harakatlariga qadar.

Minnatdorchilik qarzdorlik bilan bir xil bo’lmasligi mumkin, ammo tadqiqotlar ko’pincha ikkalasini chalkashtirib yuborgan. Yaqinda o’tkazilgan so’rovlar shuni ko’rsatdiki, minnatdorchilik odamlarni boshqalar bilan yaqin bo’lishga undaydi, qarzdorlik esa adolatga intilishga yordam beradi.

Shu tarzda minnatdorchilik munosabatlarni o’rnatishga yordam beradi, qarzdorlik esa ularni chuqurroq va kuchliroq qiladi. Minnatdorchilik va qarzdorlik odamlar o’rtasidagi hamkorlikning asosi bo’lgan o’zaro munosabat orqali ijtimoiy xulq-atvorni rivojlantirishga yordam beradi deb o’ylashadi.

Tadqiqot muallifi Jenae M. Nelson va uning hamkasblari ijtimoiy xulq-atvorda minnatdorchilik va qarzdorlikning rolini o’rganishni xohlashdi. Ular, ayniqsa, odamlarga nisbatan qarzdorlik va minnatdorchilik bilan solishtirganda, Xudoga minnatdorchilik va qarzdorlik tuyg’ulariga qiziqish bildirishgan.

Odamlardan farqli o’laroq, Xudoga to’g’ridan-to’g’ri o’zaro munosabatda bo’lish haqiqatan ham mumkin emas, shuning uchun tadqiqotchilar o’zlarini odamlar oldida qarzdor deb biladiganlarga qaraganda, Xudoga qarzdorlik odamning tarqoq o’zaro munosabatda bo’lish ehtimolini oshiradimi yoki yo’qligini bilishni xohlashdi.

Ular, shuningdek, yuqori darajadagi qarzdorlikni boshdan kechirgan odamlar yuqori xarajatli yordam xatti-harakatlarini amalga oshirish ehtimoli ko’proq bo’lishini taxmin qilishdi. Xudoga ishonchli bog’lanish bu ta’sirlarda mo”tadil rol o’ynashi kutilgan edi. Tadqiqot mualliflari ikkita tajriba o’tkazdilar.

Birinchi eksperimental tadqiqot ishtirokchilari AQSHdagi diniy xususiy universitetda tahsil olayotgan 659 psixolog talabalar edi. Ularning oʻrtacha yoshi 21. 61% ayollar va 91% oq tanlilar edi. Ikkinchi tadqiqot birinchisini yanada xilma-xil namunada takrorlash uchun yaratilgan. U Qualtrics Research Cloud xizmatlaridan foydalangan holda jalb qilingan 1081 ishtirokchida o’tkazildi.

Ikkala tadqiqotda ishtirokchilar tasodifiy ravishda 6 guruhga bo’lingan (3 × 2 shart). Har bir guruh eksperimental holatga mos keladigan o’ziga xos tuyg’uni uyg’otadigan tarzda har bir guruh uchun biroz o’zgartirilgan 4 ta vinyetka (qisqa matnlar) seriyasini o’qidi. Tuyg’ular faqat qarzdorlik, faqat minnatdorchilik yoki birgalikda minnatdorchilik va qarzdorlik edi. Ushbu his-tuyg’ularni uyg’otuvchi vinyetka to’plamlarining har biri ikkita variantga ega edi. Birida tuyg’u(lar) Xudoga, ikkinchisida esa boshqa odamlarga nisbatan paydo bo’lgan.

4 ta vinyetka ishtirokchilardan sovg’alar olgan vaziyatlarni tasavvur qilishni so’radi. Bular ishga joylashish, kerakli tibbiy muolajalarni o‘tkazish, Rojdestvo sovg‘alarini olish va avtohalokatda hayotni saqlab qolishda yordam olishdi. Bu vinyetkalarning turli xil variantlari bor edi, unda xayrixoh Xudo va u boshqa odam edi. Har bir ishtirokchi guruhining eksperimental shartlariga mos keladigan istalgan his-tuyg’ularni uyg’otish uchun variantlar ham ishlab chiqilgan. Ishtirokchilardan “iltimos, o’zingizni vaziyatga qo’ying va qanday javob berishingizni tasavvur qiling” so’ralgan.

Ishtirokchilar Xudoga minnatdorchilik (Xudoga minnatdorchilik shkalasi), Xudoga bo’lgan transsendent qarzdorlik (T-ITG shkalasi, masalan, “Men hayotim uchun Xudoga qarzdorman”), Xudoga ishonchli bog’lanish (Xudoga inventarizatsiya) va minnatdorchilikka moyillik (GRAT-qisqa shkala). Tadqiqot boshida ishtirokchilar ushbu xususiyatlarni baholashni yakunladilar.

Keyin ular o’zlariga tayinlangan vinyetka to’plamini o’qishni so’rashdi. Nihoyat, ular o’zlari bo’lgan holatlarni baholashni yakunladilar. Bularga to’g’ridan-to’g’ri o’zaro munosabat (ular xayr-ehson qiluvchiga to’lash ehtimoli qanchalik so’ralgan), munosabatlarning yaqinligi (ular xayr-ehson qiluvchiga qanchalik yaqinroq bo’lganliklari), nafaqa olishga bo’lgan javoblar (agar Watkinsning ta’sir shkalasi), davlatning minnatdorligi va qarzdorligi (oldingi javoblardan olingan).

Yakunda diffuz o’zaro munosabatni baholash o’tkazildi. 1-tadqiqotda ishtirokchilarga bolalar shifoxonasidagi bemorlarga 1 dan 5 gacha rag’batlantiruvchi eslatma yozish imkoniyati taklif qilindi. Ularga ushbu matnlarni yozishda foydalanishlari mumkin bo’lgan 5 ta bo’sh eslatma berildi. Tadqiqotchilar o’sha eslatmalarni yozgan-yo’qligini va qanchasini qayd etishdi.

2-eksperimentda ishtirokchilarga eksperimentda qatnashgani uchun olgan pullarining bir qismini bolalar shifoxonasiga berish imkoniyati berildi. Bu kompensatsiyaning foizi sifatida ifodalangan. Ishtirokchilar ushbu baholashda nimani tanlagan bo’lishidan qat’i nazar, ular hali ham o’zlarining to’liq tovonlarini olishdi (lekin ular xayriya qilish yoki bermaslik va qancha miqdorda qaror qabul qilishganida bu shunday bo’lishi aytilmagan).

Natijalar shuni ko’rsatdiki, vinyetkalar kerakli his-tuyg’ularni uyg’otishda juda samarali edi. Minnatdorchilik va qarzdorlikni his qilishga undagan ishtirokchilar, faqat minnatdorchilik yoki faqat qarzdorlik induksiyalarini olgan ishtirokchilarga qaraganda, munosabatlarga yaqinlik va to’g’ridan-to’g’ri o’zaro munosabatlar darajasi yuqori bo’lgan.

Xudoning foydalari haqida o’ylashga undagan ishtirokchilar, olingan sovg’ani qaytarish istagi (transsendent qarz), lekin sovg’ani qaytarishga majbur bo’lish hissi (tranzaksiya qarzi) emasligini aytishdi. Ular, shuningdek, boshqalarga yaqinroq his qilishdi.

Biroq, ular bolalarga ko’proq dalda maktublarini yozishmadi (ijtimoiy xulq-atvor, tarqoq o’zaro munosabat). Xudoga ishonchli bog’lanish darajasi yuqori bo’lgan ishtirokchilar, Xudoga minnatdorchilik va / yoki qarzdorlikni his qilishganda, ijtimoiy xulq-atvorga moyil bo’lishlari aniqlandi. Bu ta’sir xat yozishda aniqlandi (ular uzunroq harflar yozdilar), ammo pul xayriyalariga nisbatan emas.

“Bizning natijalarimiz shuni ko’rsatadiki, qarzdorlik, ilgari taklif qilinganidek, tabiatan yaxshi yoki yomon emas. Aksincha, qarz oldingi ishda ko’rsatilgan to’rtta omilga qarab, tranzaksiya yoki transsendent bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, qarzdorlik bilan birlashtirilgan minnatdorchilik eng yaxshi ijtimoiy va munosabatlar natijalariga yordam berdi “, – deya xulosa qiladi tadqiqot mualliflari.

Tadqiqot ijtimoiy xulq-atvorni ilmiy tushunishga muhim hissa qo’shadi. Biroq, mualliflarning ta’kidlashicha, ularning barcha ishtirokchilari AQShdan bo’lgan va boshqa madaniyatlarda natijalar bir xil bo’lmasligi mumkin. Ular, shuningdek, qo’llanilgan davlat baholashlarining sifati cheklanganligini ta’kidlashadi.